29 जून 2010

ब्रूस पार्टिंग्टन प्लॅन्स(१)

१८९५ च्या नोव्हेंबरमधे लंडन शहराला उदासवाण्या रोगट अशा पिवळ्या धुक्याने वेढून टाकलं होतं. सोमवारी हे धुकं पडलं आणि गुरुवार उजाडला तरी ते नाहीसं होण्याचं काहीच चिन्ह दिसेना. आमच्या बेकर स्ट्रीटवरच्या घराच्या खिडकीतून समोरच्या घरांचे वरचे मजले दिसणं आता अशक्यच आहे असं मला वाटायला लागलं होतं. धुकं पडायला लागल्यावर पहिला दिवसभर होम्स त्याच्या डकवबुकातील नोंदींच्या तपशिलांची खातरजमा करत बसला होता. दुसऱ्या आणि तिसऱ्या दिवसाचा सगळा वेळ त्याने मध्ययुगीन संगीताच्या अभ्यासात घालवला. साहेबांचा हा छंद अगदी अलिकडला होता. तसा होम्सचा स्वभाव अतिशय उमदा आणि सतत काहीतरी करायला तो उत्सुक असे. त्याला थंड बसून राहिलेला मी पाहिला नाही. त्यामुळे सलग चौथ्या दिवशी जेंव्हा छपरांना घट्ट बिलगलेलं तेच धुकं आणि त्यातून गळणारे तेलकट पिवळे थेंब त्याने पाहिले तेंव्हा त्याला ते सहन होईना. हातावर हात ठेऊन निरुद्योगीपणे बसून राहण्याबद्दलचा आपला तिटकारा प्रकट करत तो खोलीत येरझाऱ्या घालू लागला. एकीकडे नखं खात एकीकडे आजूबाजूच्या लाकडी वस्तूंवर टकटक करणंही चालू होतं. त्याच्या एकूणच व्यक्तिमत्त्वातून दबली गेलेली आणि बाहेर फुटू पाहणारी ऊर्जा आणि शुद्ध वैताग नुसता निथळत होता.
"वॉटसन, आजच्या वर्तमानपत्रातही काही वाचण्यासारखं नसेल ना?" त्याने मला विचारलं.
'वाचण्यासारखं' म्हणजे गुन्हेगार जगताशी संबंधित काहीतरी हे मला माहीत होतं. आजच्या बातम्यांमधे एक क्रांती, एक होऊ घातलेलं युद्ध आणि एक जवळजवळ निश्चित सत्ताबदल या गोष्टी बरीचशी पानं व्यापून बसल्या होत्या. पण होम्सच्या विश्वात हे सगळं गौण होतं. मी पुन्हा एकदा वर्तमानपत्र चाळलं पण फुटकळ गुह्यांव्यतिरिक्त त्यात विशेष उल्लेखनीय असं खरोखरच काहीही नव्हतं. हताशपणे एक उसासा सोडून त्याने पुन्हा खोलीत फेऱ्या घालायला सुरुवात केली.
"लंडनच्या गुन्हेगारांमधे काही दम नाही राहिला."
तो तक्रारीच्या सुरात म्हणाला. आपल्या लाडक्या खेळातही ज्याचं मन रमू शकत नाहीये अशा एखाद्या खेळाडूसारखा तो दिसत होता.
"वॉटसन, खिडकीतून बाहेर बघ जरा. धुक्याने गिळंकृत केलेल्या वास्तू मधेच दिसल्यासारख्या वाटतात आणि तेवढ्यात परत धुक्यात मिसळून जातात. या असल्या वातावरणात एखादा चोर किंवा खुनी माणूस लंडनमधे कायकाय करू शकेल. एखादा वाघ जसा लपतछपत आपल्या भक्ष्याच्या मागावर जातो आणि क्षणार्धात त्याच्या समोर प्रकट होऊन आपला डाव साधतो आणि पुरता दिसेनासा होतो ना अगदी तसा."
"तश्या बऱ्याचश्या चोऱ्या झाल्या आहेत की" मी म्हणालो.
होम्सने एक तुच्छतादर्शक अस्फुट उद्गार काढत आपली नापसंती व्यक्त केली.
"हे उदास वातावरण आणि रहस्यमय शांतता पाहून असं वाटतंय की लवकरच एखाद्या मोठ्या गोष्टीवरचा पडदा हटणार आहे. या असल्या फुटकळ गोष्टींपेक्षा खूपच मोठी गोष्ट. आणि खरं सांगतो, या समाजाचं नशीब थोर म्हणूनच मी गुन्हेगार नाहीये."
"हे मात्र अगदी खरं आहे" मी म्हणालो.
"जरा विचार कर. मी जर ब्रूक्स किंवा वूडहाऊस किंवा माझ्या जिवावर उठलेल्या इतर छप्पन्न जणांपैकी एक असतो तर मी माझ्या स्वतःच्या पाठलागापुढे असा किती वेळ टिकू शकलो असतो? नुसत्या एखाद्या भेटीच्या खोट्या विनंतीनेच सगळं काम तमाम झालं असतं. ...
अरे वा ! अखेरीस आपल्या एकसुरी कंटाळवाण्या आयुष्यात एक आशेचा किरण डोकावलाच म्हणायचा!"
आमची मोलकरीण एक तार घेऊन आली होती. होम्सने घाईचाईने ती तार फोडली आणि जोरजोरात हसायला सुरुवात केली.
"आता यावर काय बोलणार? मायक्रॉफ्ट येतोय"
"का? काय झालं हसायला?"
"काय झालं? आगगाडी रूळ सोडून नुसत्या रस्त्यावरून चालावी तसं आहे हे. मायक्रॉफ्ट ही आपले रूळ कधीही न सोडणारी गाडी आहे. पॉल मॉल मधलं घर, डायोजेन्स क्लब आणि व्हाईटहॉल ही आपली रूढ चाकोरी सोडून तो फक्त एकदा इथे आलाय. आता असा काय प्रसंग ओढवलाय की त्याला आपला नेम मोडून इथे यावं लागतंय?"
"त्याने काहीच तपशील दिला नाहीये का?"
होम्सने तारेचा कागद माझ्या हातात दिला.

'कडोगन वेस्ट प्रकरणाबाबत तुझ्याशी बोलायचंय. लगेच पोचतोय.
-मायक्रॉफ्ट'

"कडोगन वेस्ट ? मी हे नाव कुठेतरी ऐकलंय"
"मला नाही आठवत हे नाव ऐकल्याचं. पण मायक्रॉफ्ट असा इथे यावा? हे म्हणजे एखाद्या ग्रहाने आपली कक्षा सोडून भरकटावं तसंच झालं. अरे हो! तू ओळखतोस ना मायक्रॉफ्टला*१?"
"हो. मागे एकदा तू मला म्हणाला होतास की तो ब्रिटिश सरकारच्या कुठल्यातरी लहानश्या विभागात काम करतो म्हणून"
होम्स हसला.
"तेंव्हा आपली पुरेशी ओळख व्हायची होती. सरकारी गुपिते माहीत असणाऱ्या माणसाला आपल्या तोंडावर ताबा ठेवावा लागतो. तो सरकारसाठी काम करतो हा तुझा समज खरा आहे पण तुला हे ऐकून कदाचित धक्का बसेल की वेळ पडली तर तो स्वतः सरकार असल्यासारखा काम करतो."
"होम्स!!!"
"मायक्रॉफ्टला वर्षाला साडेचारशे पाऊन्डस मिळतात. तो एका दुय्यम हुद्द्यावर काम पाहतो. त्याला कुठलीही महत्त्वाकांक्षा नाही आणि तो कुठलाही सन्मान किंवा पदवी स्वीकारणार नाही पण या घडीला देशातला तो सर्वात महत्त्वाचा माणूस आहे."
"हे कसं काय?"
"त्याची जागा अजोड आहे. त्याने स्वतःची जागा स्वतः तयार केली आहे. तो ज्या हुद्द्यावर काम करतो तसा हुद्दाच आजवर अस्तित्वात नव्हता आणि यानंतर नसेल. मायक्रॉफ्टचा मेंदू म्हणजे माहितीचं कोठार आहे. कुठलीही माहिती त्याच्या डोक्यात अगदी व्यवस्थित साठवून ठेवली जाते. कोणत्याही माणसाबद्दल उपलब्ध असणाऱ्या सर्व नोंदी तो गरज लागेल तेंव्हा देऊ शकतो. त्याचा आणि माझा मेंदू जवळजवळ सारख्याच पद्धतीने काम करतो. फरक एवढाच की मी गुप्तहेराचं काम अंगावर घेतलं आहे तर तो आपल्या अफाट मेंदूचा वापर सरकारसाठी करतो. कुठल्याही विभाग-प्रभागाचे निर्णय, हिशोब वगैरे त्याला देण्यात येतात आणि एखाद्या केंद्रीय व्यवस्थापन यंत्राप्रमाणे तो सगळ्या तपशिलांचा हिशोब तपासून ताळा करून देतो. या प्रकारचं काम करणारी माणसं त्यांच्या त्यांच्या विभागातली विशेषज्ञ असतात पण मायक्रॉफ्टच्या ज्ञानाला विषयांचं काही बंधनच नाहीये. तो सर्वज्ञ आहे म्हण ना. उदाहरणार्थ, समजा एखाद्या मंत्र्याला नौदल, भारत, कॅनडा आणि धातू-उत्पादन याबद्दल एकत्रित माहिती हवी आहे, तर तो कय करेल? या विषयांशी संबंधित विभागांकडून ती माहिती मागवेल. पण मायक्रॉफ्ट एकटाच बसल्या जागी सगळ्या प्रश्नांचा सगळ्या बाजूंनी विचार करून ठामपणे हे सांगू शकेल की या प्रकारात कोणत्या घटकाचा कोणत्या घटकावर किती परिणाम होईल. आधी त्यांनी सोयीसाठी, वेळ वाचावा म्हणून त्याचा वापर करायला सुरुवात केली. पण आता तो त्यांच्यासाठी गरजेची गोष्ट होऊन बसला आहे. त्याच्या मेंदूत सगळ्या गोष्टी योग्य कप्प्यांमधे ठेवलेल्या असतात आणि त्याला हवी ती गोष्ट क्षणात त्याला सापडते. आजवर शेकडो वेळा त्याने आपल्या राष्ट्रीय धोरणांना योग्य दिशा दिली आहे. मेंदूला खुराक म्हणून तो मोठेमोठे प्रश्न चुटकीसरशी सोडवतो, पण माझ्या एखाद्या प्रश्नाबाबत मी त्याची मदत मागायला गेलो की मात्र तो मान हालवतो.
असा हा मायक्रॉफ्ट आज गुरुवारी, असा अचानक माझ्याकडे का येतो आहे? कोण आहे हा कडोगन वेस्ट? आणि मायक्रॉफ्टला का त्याची एवढी चिंता ?"
"आठवलं!" मी कोचावरचा वर्तमानपत्रांचा पसारा उलटापालटा करत म्हणालो.
"हा बघ. सापडला. परवा मंगळवारी भुयारी रेल्वेमार्गावर एका तरूण माणसाचं प्रेत सापडलं. कडोगन वेस्ट हे त्याचं नाव आहे. "
आपला पाईप तोंडजवळ नेताना अर्ध्यातच होम्स गोठल्यासारखा स्तब्ध झाला.
"हे प्रकरण फारच गंभीर असलं पाहिजे. जर एखाद्या माणसाचा मृत्यू माझ्या भावाला त्याच्या चाकोरीतून खेचून काढत असेल तर तो साधासुधा नक्कीच नसणार. मायक्रॉफ्टचा याच्याशी असा काय संबंध असू शकेल?
मला आठवतंय त्याप्रमाणे तो माणूस बहुधा चालत्या ट्रेनमधून खाली पडून मरण पावला असावा. त्याचं सामान लुटलं गेलेलं नाही आणि त्याला मारहाण झाली आहे असं दाखवणारंही काही तिथे सापडलं नाही. हो ना?"
"या प्रकरणाचा तपास झाला आणि बऱ्याच गॊष्टी पुढे आल्या आहेत. आता ही केस बरीच विचित्र वाटायला लागली आहे."
"माझ्या भावावर झालेला परिणाम पाहता ही भलतीच सनसनाटी केस दिसतेय."
तो त्याच्या खुर्चीत गुरगुटून बसला.
" वॉटसन आपण आपल्याकडे असलेले पुरावे एकदा नीट पाहू या."
"त्या माणसाचं नाव होतं आर्थर कडोगन वेस्ट. तो सत्तावीस वर्षांचा होता. त्याचं लग्न व्हायचं होतं आणि वूलविच शस्त्रागारात तो कारकुनाचं काम करीत असे."
"सरकारी नोकर! इथे मायक्रॉफ्टचा संबंध येतो."
"सोमवारी रात्री अचानक तो वूलविचमधून बाहेर पडला. त्याला शेवटचं पाहिलेली व्यक्ती म्हणजे त्याची होणारी बायको मिस व्हायोलेट वेस्टबरी. सोमवारी संध्याकाळी ७:३० वाजता धुकं पडलेलं असताना तो अचानक तिला सोडून निघून गेला. त्या दोघांच्यात कुठल्याही प्रकारे भांडण वगरे झालेलं नव्हतं. त्याच्या अशा अचानक निघून जाण्यापाठीमागच्या कारणाबद्दल ती काहीही सांगू शकली नाही. मंगळवारी सकाळी मेसन नावाच्या एका रेल्वे कर्मचाऱ्याला त्याचा मृतदेह भुयारी रेल्वेच्या अल्डगेट स्टेशनजवळ सापडला. "
"किती वाजता?"
"मंगळवारी सकाळी सहा वाजता. स्टेशनच्या जवळ, पूर्वेकडे जाताना एक बोगदा लागतो. त्या बोगद्याच्या तोंडापाशी रुळांच्या डाव्या बाजूला त्याचा मृतदेह आडवा पडलेला सापडला. गाडीतून खाली पडल्यामुळे असेल, पण त्याच्या डोक्याचा पार भुगा झाला होता. एक गोष्ट मात्र खात्रीने सांगता येईल ती म्हणजे, तो मृतदेह त्या ठिकाणी गाडीतूनच आणला गेला असणार. जर तो शेजारच्या रस्त्यावरून आणला असता तर स्टेशनवरच्या तिकिटं गोळा करणाऱ्या माणसाला चकवून तो आत नेता आला नसता"
"उत्तम. केस तशी पक्की आहे. तो माणूस जिवंतपणी किंवा मृत गाडीतून खाली पडला किंवा त्याला ढकलण्यात आलं. आत्तापर्यंतचा भाग तर सरळ आहे. आता पुढे सांग. "
"ज्या रेल्वेमार्गावरच्या रुळांशेजारी हा मृतदेह सापडला, तो मार्ग पूर्व- पश्चिम जातो आणि त्यावरून धावणाऱ्या गाड्या या पश्चिमेकडून पूर्वेकडे जातात. त्या मुख्यतः महानगरातल्याच गाड्या असतात. काही गाड्या विल्सडेन आणि शहराबाहेरच्या इतर जंक्शन्सकडूनही येतात. ज्या वेळी या माणसाचा मृत्यू झाला तेंव्हा तो याच दिशेने येणाऱ्या एखाद्या उशीराच्या गाडीतून प्रवास करत होता हे नक्की. पण तो नेमका कधी या गाडीत चढला हे कळायला काही मार्ग नाही"
"त्याच्याकडे असलेल्या तिकिटावरून ती वेळ कळेल की..."
"त्याच्याकडे तिकीट सापडलेलं नाही."
"काय सांगतोस काय वॉटसन! तिकीट नाही? ही गोष्ट साधी नाही. माझ्या अनुभवाप्रमाणे, तुम्ही तिकीट दाखवल्याशिवाय भुयारी रेल्वेच्या फलाटावर पोहोचूच शकत नाही. म्हणजे या माणसाकडे तिकीट असणार. मग तो कुठून आला त्या स्टेशनचं नाव समजू न देण्यासाठी कोणी ते तिकीट नष्ट केलं का? असू शकेल. किंवा त्याच्या हातून ते पडलं असेल. हेही शक्य आहे. पण यातली सगळ्यात विचित्र गोष्ट कुठली आहे माहितेय? त्याला लुबाडलं गेल्याची कुठलीही खूण नाही."
"हो ना. तशी एकही खूण नाही. ही बघ त्याच्याकडे सापडलेल्या गोष्टींची यादी. त्याच्या पाकिटात दोन पौंड्स आणि पंधरा सेंट्स होते. त्याच्याकडे 'कॅपिटल ऍन्ड काऊन्टीज' बॅंकेच्या वूलविच शाखेचं एक चेक-बुक सापडलं. त्यावरूनच त्याची ओळख पटवली गेली. याशिवाय वूलविच थिएटरच्या पुढच्या रांगेतली त्या संध्याकाळच्या शोची दोन तिकिटं आणि काही तांत्रिक कागदपत्र होती. "
हे ऐकून होम्सने एक समाधानाचा सुस्कारा सोडला.
"वॉटसन, सापडला एकदाचा. ब्रिटिश सरकार ----- वूलविच शस्त्रागार ----- तांत्रिक कागदपत्र ----- माझा भाऊ मायकॉफ्ट या साखळीतला गाळलेला दुवा मला सापडला. आणि हा बघ हा मायक्रॉफ्टच असणार बहुतेक..."
क्षणभरातच मायक्रॉफ्ट खोलीचं दार उघडून आत आला. तो चांगला उंच आणि तगडा होता. त्याच्या विलक्षण शारिरीक ताकदीचा अंदाज चटकन येत होता. पण या सगळ्याहूनही परिणामकारक अशी एक गोष्ट त्याच्याकडे होती ती म्हणजे त्याचा चेहरा. त्याचं मस्तक उन्नत होतं. अतिशय सावध आणि जिवंत असे करडे - खोल डोळे , निग्रही ओठ आणि विलक्षण बोलका चेहरा . त्याच्याकडे एक कटाक्ष टाकताच त्याच्याबद्दलच्या इतर सगळ्या गोष्टी विसरायला होऊन फक्त त्याच्या ताकदवान अशा मनाचीच छाप पक्की उमटत होती. त्याच्या मागोमाग स्कॉटलंड यार्डमधला आमचा जुना सहकारी लेस्ट्रेड आत आला. काहीतरी भयंकर घडलं आहे हे त्याच्या चेहऱ्यावर पसरलेली प्रेतकळा पाहून मी ओळखलं. काहीही न बोलता त्याने आमच्याशी हस्तांदोलन केलं. मायक्रॉफ्टने कसाबसा ओव्हरकोट काढला आणि एका खुर्चीत बसकण मारली.
"फारच वैतागवाणा प्रकार आहे हा शेरलॉक. मला माझ्या दिनचर्येत कोणत्याही कारणास्तव बदल करायला आवडत नाही पण परिस्थिती अशी आहे की माझ्याकडे दुसरा काही पर्यायच नाही. सयामची सध्याची अवस्था अशी आहे की मी ऑफिसमधून बाहेर पडणं परवडण्यासारखं नाही. पण हे संकट तसं मोठंच आहे. पंतप्रधानांना इतकं चिंताग्रस्त झालेलं मी आजवर पाहिलेलं नाही. तू या केसबद्दल वाचलंच असशील ना?"
"आत्ता आम्ही तेच करत होतो. ती तांत्रिक कागदपत्र कशाबद्दल होती?"
"हम्म तिथंच खरी मेख आहे. अजून ही गोष्ट बाहेर फुटलेली नाही नाहीतर प्रेसवाले आम्हाला सोलून काढतील. त्या माणसाच्या खिशात सापडलेले कागद म्हणजे ब्रूस-पार्टिंग्टन पाणबुडीचे प्लॅन्स आहेत."
मायक्रॉफ्ट खूपच शांतपणे हे सगळं बोलला पण त्यातूनही या प्रकरणाचं गांभीर्य अधोरेखित होत होतं. मी आणि होम्स पुढे ऐकण्यासाठी सरसावून त्याच्याकडे बघत होतो.
"ब्रूस पार्टिंग्टनबद्दल तुम्ही ऐकलं असेलच. ही गोष्ट सर्वश्रुतच आहे."
"मी फक्त हे नाव ऐकलंय..."
"तिचं महत्त्व वादातीत आहे. ब्रिटिश सरकारच्या गोपनीय गोष्टींपैकी हे सर्वात मूल्यवान आणि इतर देशांची झोप उडवणारं असं गुपित आहे. या पाणबुडीच्या आसपासच्या कित्येक मैल परिसरात कोणत्याही प्रकारची नाविक हालचाल अशक्य आहे. सुमारे दोन वर्षांपूर्वी एस्टिमेट्स तर्फे अतिशय मोठी रक्कम चारून या संशोधनाचे सर्वाधिकार मिळवण्यात आलेले आहेत. त्यानंतर ही गोष्ट गुप्त ठेवण्यासाठी सर्व प्रकारचे प्रयत्न केले गेले आहेत. या पाणबुडीची रचना अतिशय गुंतागुंतीची आहे . तिच्या सुट्या भागांमधे सुमारे तीस वेगवेगळे पेटंटेड भाग आहेत. या सगळ्याम्ची माहिती आणि कागदपत्र आम्ही त्या शस्त्रागाराशेजारच्या एका गुप्त तिजोरीत ठेवलेली होती. या तिजोरीची दारं आणि खिडक्या चोर आणि घुसखोरांना शिरकाव करता येणार नाही अशा प्रकारे घडवलेली आहेत. कुठल्याही परिस्थितीत ते प्लॅन्स त्या तिजोरीतून बाहेर काढायला सक्त मनाई आहे. नौदलाच्या मुख्य रचनाकाराला जरी ती कागदपत्र बघायची असली तरीही त्याला ती वूलविच शस्त्रागारात जाऊन तिथल्या अधिकाऱ्यांच्या पूर्वपरवानगीने बघावी लागतात. एवढं सगळं असतानाही एका दुय्यम कारकुनाच्या मृतदेहाच्या खिशात लंडनच्या भर मध्यवस्तीत ती कागदपत्र सापडावीत ही गोष्ट कितीतरी धक्कादायक आहे."
"पण तुम्हाला ती परत मिळाली ना?"
"नाही ना शेरलॉक! तीच तर सगळ्यात दु:खाची गोष्ट आहे. वूलविचमधून एकूण १० पानं गायब झाली होती. त्यातली सात पानं कडोगन वेस्टच्या खिशात सापडली. उरलेली तीन पानं सर्वात जास्त मूल्यवान आणि महत्त्वाची होती. त्यांचा काहीच पत्ता लागत नाहीये.
शेरलॉक, तुला हातातली सगळी कामं सोडून यात लक्ष घालायला हवं. तुझे नेहेमीचे पोलिस - कोर्टातले खेळ काही वेळ सोडून दे. कडोगन वेस्टने ते कागद कशासाठी घेतले? उरलेले तीन कागद कुठे आहेत? त्याचा मृत्यू कशामुळे झाला? त्याचा मृतदेह त्या ठिकाणी कसा आला? आणि हा झालेला प्रकार कसा काय निस्तरायचा? या सगळ्या प्रश्नांची उत्तरं दिलीस तर तू खूप मोठी देशसेवा केलीस असं म्हणता येईल."
"मायक्रॉफ्ट, तू स्वतःच का नाही सोडवत हे प्रकरण? जे मला दिसतं ते तुलाही दिसतंच की!"
"खरं आहे. पण इथे प्रश्न आहे तो तपशिलांचा. मला यातल्या सगळ्या दुव्यांबद्दल तपशीलवार माहिती दे आणि मी खुर्चीत बसल्याबसल्या तुला सगळं उलगडून दाखवतो. पण माहिती मिळवण्यासाठी धावपळ करा, रेल्वे शिपायांची उलटतपासणी घ्या, जमिनीवर पालथं पडून भिंगातून तपासणी करा, हे मला जमण्यातलं नाही. जर हे कोणी करू शकत असेल तर तो तूच आहेस. ऑनर्स लिस्टच्या पुढच्या अंकात आपलं नाव पाहण्याचं तुझं स्वप्न असेल तर..."
"गुंता सोडवताना मिळणाऱ्या आनंदासाठीच फक्त मी तो सोडवतो . आणि हे प्रकरण निश्चितच रंजक आहे. मला काही गोष्टींबद्दल अजून माहिती हवी आहे."
"तुला उपयोगी पडेल अशी माहिती आणि काही महत्त्वाचे पत्ते मी या कागदावर लिहून ठेवलेत. या कागदपत्रांच्या संरक्षणाची जबाबदारी सुप्रसिद्ध शास्त्रज्ञ मि. जेम्स वॉल्टर्स यांच्यावर आहे. त्यांच्या पदव्या आणि बिरुदावळ्यांची यादी न संपणारी आहे. सरकारी नोकरीत त्यांची हयात गेली आहे. अतिशय सभ्य, कमालीचे लोकप्रिय आणि मुख्य म्हणजे ज्यांची राष्ट्रभक्ती वादातीत आहे असं त्यांच व्यक्तिमत्त्व आहे. ज्या दोन लोकांकडे तिजोरीची किल्ली असते त्यांपैकी ते एक आहेत.
तुला हेही सांगून ठेवतो, की सोमवारी दिवसभर ते कगद सुरक्षितपणे त्या तिजोरीतच होते. सोमवारी दुपारी तीन वाजता सर जेम्स ती किल्ली आपल्या बरोबर घेऊन लंडन शहराच्या बाहेर गेले. जेंव्हा हा सगळा प्रकार घडला त्या दिवशीची संध्याकाळभर ते ऍडमिरल सिन्क्लेअर यांच्या घरी बर्क्ले स्क्वेअरला होते ."
"ही गोष्ट सिद्ध झाली आहे?"
"हो. त्यांचे भाऊ कर्नल व्हॅलेंटाईन वॉल्टर यांनी त्यांच्या वूलविच मधून जाण्याला दुजोरा दिला आहे आणि ऍडमिरल सिन्क्लेअर यांनी त्यांच्या लंडनमधे येण्याला पुष्टी दिली आहे. त्यामुळे ते या प्रकरणातल्या प्रमुख संशयितांमधे मोडत नाहीत."
"ज्याच्याकडे किल्ली होती त्या दुसऱ्या माणसाचं नाव काय?"
"मि. सिडनी जॉन्सन. ते वरिष्ठ कारकून आणि ड्राफ्ट्समन आहेत. ते चाळीस वर्षांचे आहेत. त्यांचं लग्न झालेलं आहे आणि त्यांना पाच मुलं आहेत. ते खूप शांत स्वभावाचे आहेत आणि अबोल आहेत. पण आजवरचं त्यांचं रेकॉर्ड अतिशय उत्कृष्ठ आहे. ते अतिशय मेहनती आहेत आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांचं त्यांच्याबद्दल अतिशय चांगलं मत आहे. त्यांच्या जबाबाप्रमाणे ते सोमवारी संध्याकाळी पूर्णवेळ घरीच होते. या गोष्टीची शहानिशा करण्यासाठी फक्त त्यांच्या पत्नीचाच जबाब उपलब्ध आहे. त्यांच्या म्हणण्याप्रमाणे ती किल्ली त्यांच्या घड्याळाच्या साखळीला अडकवलेली आहे आणि ती तिथून कधीच हाललेली नाही."
" मला कडोगन वेस्टबद्दल माहिती सांग."

--अदिती
(तळटीप १: मायक्रॉफ्ट हा शेरलॉक होम्सचा मोठा भाऊ. खरं म्हणजे शेरलॉक होम्सपेक्षाही जास्त चांगली निरीक्षणशक्ती आणि तर्कबुद्धी त्याच्यापाशी आहे असं स्वतः होम्सचंच मत आहे. पण अंगभूत आळशीपणामुळे आपण तिचा वापर करण्याचं टाळतो असं मायक्रॉफ्टचं म्हणणं आहे...मायक्रॉफ्ट याआधी ग्रीक व्यापाऱ्याच्या गोष्टीत आणि शेवटच्या सामन्यात वाचकांना भेटला आहे.
--अदिती)

ब्रूस पार्टिंग्टन प्लॅन्स(२)

"तो गेली दहा वर्षं या खात्यात काम करतो आहे. तो गरम डोक्याचा आणि मागचापुढचा विचार न करता कृती करणारा पण एक सरळमार्गी आणि निष्ठावंत माणूस म्हणून प्रसिद्ध आहे त्याच्याविरुद्ध आपल्याकडे काहीच पुरावा नाही. तो सिडनी जॉन्सन यांच्या खालोखालच्या हुद्द्यावर होता आणि त्याच्या कामाचं स्वरूप असं होतं की त्याचा त्या कागदपत्रांशी रोज संबंध येत असे. इतर कोणालाही त्या कागदपत्रांना हात लावायची परवानगी नव्हती."
"त्या दिवशी संध्याकाळी त्या प्लॅन्स असलेल्या तिजोरीला कुलूप कोणी लावलं?"
"मि. सिडनी जॉन्सन यांनी"
"अर्थात ते प्लॅन्स तिथून कोणी चोरले हे तर उघड आहे कारण ते प्लॅन्स दुय्यम कारकुनाच्या हुद्द्यावर काम करणाऱ्या कडोगन वेस्टच्या मृतदेहाच्या खिशात सापडले . मी म्हणतो ते बरोबर वाटतंय ना?"
"बरोबर वाटतंय, पण तरीही अनेक प्रश्नांची उत्तरं मिळतच नाहीत. मुळात त्याने ते कशासाठी चोरले असतील?"
"ते अतिशय मौल्यवान होते. हो ना?"
"त्यांच्या बळावर तो एका दिवसात हजारो पौंड्स अगदी सहज मिळवू शकला असता."
"ती कागदपत्र लंडनला नेण्यामागे ती विकण्याचा उद्देश सोडून इतर कुठलं कारण असू शकेल असं तुला वाटतंय का?"
"नाही."
"मग आपण असं धरून चालू की कडोगन वेस्टनेच ती कागदपत्र चोरली. आता असं करण्यासाठी त्याला हवी होती दुसरी किल्ली."
"किल्ली नाही किल्ल्या. कारण त्याला त्या इमारतीचं कुलूप उघडून तिजोरीपर्यंत पोचायचं होतं."
"ठीक आहे. त्याच्याकडे बऱ्याच किल्ल्या होत्या आणि त्यांच्या मदतीने त्याने ती कागदपत्रं तिजोरीतून बाहेर काढली आणि ती विकण्याच्या उद्देशाने तो ती लंडनला घेऊन गेला. अर्थात त्यांची प्रत काढून मूळ कागदपत्र हरवली आहेत हे कोणाच्या लक्षात येण्याच्या आत सकाळी तो ती परत आणून ठेवणार होता. पण त्याआधीच लंडनमधे त्याचा अंत झाला. "
"पण कसा?"
"आपण असं समजू या की तो वूलविचला परत येत असताना त्याचा खून करण्यात आला आणि त्याला डब्यातून बाहेर फेकण्यात आलं"
"त्याचा मृतदेह अल्डगेटला सापडला. अल्डगेट लंडन ब्रिजच्या बरंच पुढे आहे आणि तो जर वूलविचला परत येत असेल तर त्याला लंडन ब्रिज वरूनच यावं लागेल."
"तो लंडन ब्रिजवरून पुढे का आला याची अनेक कारणं असू शकतात. कदाचित त्या डब्यात असलेला एखादा माणूस आणि तो यांच्यामधे एखाद्या विषयावरून जोरदार चर्चा सुरू असेल. नंतर चर्चेचं रूपांतर भांडणात झालं असेल आणि त्यामुळेच त्याला प्राणाला मुकावं लागलं असेल. कदाचित डब्यातून बाहेर पडण्याच्या प्रयत्नात तो खाली पडला असेल आणि त्या दुसऱ्या व्यक्तीने दरवाजा लावून घेतला असेल. त्या दिवशी बाहेर प्रचंड धुकं होतं त्यामुळे अंधारात कोणाला काही कळलं पण नसेल."
"सद्यपरिस्थितीत याहून चांगला तर्क करणं शक्य नाही शेरलॉक. पण जरा विचार कर तू किती मुद्दे तसेच सोडून दिले आहेस. सध्या आपण काही काळासाठी असं मानू की कडोगन वेस्टने ती कागदपत्र लंडनमधे आणून पोचवण्याचं कबूल केलं होतं. मग त्याची आणि त्या परकीय हेराची भेटीची वेळ. ठरलेली असणार आणि तसं असेल तर संध्याकाळचा वेळ त्याने मोकळा ठेवला असता. पण त्याने नाटकाची दोन तिकिटं काढली, आपल्या होणाऱ्या बायकोला घेऊन तो अर्ध्या वाटेपर्यंत गेला आणि अचानक दिसेनासा झाला."
"लोकांची दिशाभूल करण्यासाठी असणार ते..." लेस्ट्रेड ओरडला. आत्तापर्यंतचं सगळं बोलणं तो अधीरेपणाने ऐकत होता.
"एक म्हणजे म्हणजे दिशाभूल करण्याची ही फारच विचित्र पद्धत आहे आणि दुसरी गोष्ट म्हणजे जरी आपण असं समजलो की लंडनला जाऊन तो त्या व्यक्तीला भेटला आणि सकाळी चोरी उघडकीला यायच्या आत ती कागदपत्र परत आणून ठेवणं त्याला भाग आहे. त्यानी दहा पानं नेली होती. त्यातली सातच त्याच्या खिशात सापडली. मग त्या उरलेल्या तीन पानांचं काय झालं? तो ती अशी नुसतीच सोडू शकत नव्हता. शिवाय या व्यवहारात त्याला खूप मोठं घबाड मिळालं असणार. ते कुठे आहे? त्याच्या खिशात तर अशी काही रक्कम सापडली नाही."
"काय झालं असेल हे उघड आहे." लेस्ट्रेड म्हणाला. "तो कागदपत्रं घेऊन लंडनला त्या माणसाला भेटला. त्याला काय मोबदला मिळावा यावरून त्यांच्यात वाद झाला. सौदा न पटल्यामुळे तो परत फिरला. पण त्या हेराने त्याचा पाठलाग करून त्याला ठार मारलं आणि त्या प्लॅनमधली तीन महत्त्वाची पानं घेऊन तो पसार झाला. या तर्काने तुमच्या सगळ्या प्रश्नांची उत्तरं मिळतात ना?"
"पण मग त्याच्याकडे तिकीट का नव्हतं?"
"तो ज्या स्टेशनवर गाडीत चढला ते त्या हेराच्या घरापासून सगळ्यात जवळ असणार. म्हणून त्या हेराने ते नष्ट करून टाकलं."
"क्या बात है लेस्ट्रेड! फारच छान! तुझ्या बोलण्यात दम आहे. पण जर तुझं म्हणणं खरं आहे असं मानलं तर आपण अशा बिंदूला येऊन पोहोचतो की जिथून पुढे जायला वाटच नाही. असं बघ, आपला फितूर ठार झाला आहे आणि त्या ब्रूस पार्टिन्ग्टन पाणबुडीच्या प्लॅन्सपैकी महत्त्वाचा भाग यापूर्वीच देशाबाहेर गेलेला आहे. अशा परिस्थितीत आपण काय करू शकतो?"
"कृती कर. शेरलॉक, ही कृती करायची वेळ अहे. " मायक्रॉफ्ट ताडकन उठून उभा राहिला. "माझं मन मला सांगतंय की हा तर्क साफ चुकीचा आहे. तुला एक देणगी मिळालेली आहे. तिचा वापर कर. जिथे ही घटना घडली तिथे जा. लोकांशी बोल. तपास कर. एकही गोष्ट सोडू नकोस. एकही शक्यता बाजूला टाकू नकोस. आजवरच्या तुझ्या आयुष्यात तुझ्या देशाला वाचवायची याहून मोठी संधी तुला मिळालेली नाही."
"ठीकाय ठीकाय.." होम्सने खांदे उडवले आणि तो उभा राहिला.
"चल वॉटसन! आणि लेस्ट्रेड तू आम्हाला तास दोन तास वेळ देऊ शकशील का? आपण अल्ड्गेट स्टेशनपासून सुरुवात करू.
बराय मायक्रॉफ्ट, निघतो आम्ही. मी तुला संध्याकाळपर्यंत काय होतंय ते कळवीनच पण फार अपेक्षा ठेवून बसू नकोस..."
तासाभरानंतर मी, लेस्ट्रेड आणि होम्स अल्ड्गेट स्टेशनच्या थोडंसं अलिकडे, बोगद्याच्या तोंडाशी, जिथून भुयारी रेल्वेमार्ग बोगद्यातून बाहेर पडतो तिथे उभे होतो. तिथे एक अतिशय सभ्य, लाल तोंडाचे आजोबा उभे होते. ते रेल्वे कंपनीत कर्मचारी आहेत असं कळलं.
रुळांपासून अंदाजे तीन फूट अंतरावरच्या एका जागेकडे बोट करीत आजोबा म्हणाले " त्या माणसाचं प्रेत या ठिकाणी सापडलं. ते वरून खाली टाकलं असणं शक्य नाही कारण याच्या आजूबाजूला मोकळ्या भिंती आहेत. हे प्रेत गाडीतूनच आलं आणि आपण असा अंदाज बांधू शकतो की सोमवारी मध्यरात्रीच्या गाडीतून ते आलं असणार."
"गाडीचे डबे तपासलेत का? कुठे काही झटापटीची खूण वगैरे मिळाली का?"
"तशा काही खुणा मिळलेल्या नाहीत आणि त्याच्याकडे तिकीटही सापडलेलं नाहीं."
"एखाद्या डब्याचं दार चुकून उघडं राहिलं होतं का?"
"नाही"
"आज सकाळी आम्हाला काही नवीन गोष्टी कळल्या आहेत."लेस्ट्रेड म्हणाला. "सोमवारी रात्री ११:४० च्या साध्या गाडीतून जात असलेल्या एका प्रवाश्याने आज आम्हाला येऊन सांगितलं की अल्ड्गेट स्टेशनच्या जरा आधी त्याने एखादी जड वस्तू जमिनीवर पडल्यावर होईल तसा धप्प आवाज ऐकला. पण धुकं इतकं दाट होतं की त्याला काहीच दिसलं नाही. म्हणून यापूर्वी त्याने याबाबतीत काही सांगितलं नाही. काय झालं मि. होम्स?"
रेल्बेचे रूळ एक बाकदार वळण घेऊन बोगद्यातून बाहेर येत होते. त्या वळणाकडे होम्स एकटक पहात होता. त्याच्या मुद्रेवर उत्सुकतेचं आणि एकाग्रतेचं मिश्रण दिसत होतं. अल्ड्गेट हे एक जंक्शन आहे. त्यामुळे तिथे मोठ्या संख्येने रुळांचे सांधे होते. त्या सांध्यांकडे त्याची नजर रोखली गेली होती. त्याने ओठ आवळले होते. त्याचा संपूर्ण चेहरा अचानक जिवंत वाटायला लागला होता. त्याच्या नाकपुड्या थरथरत होत्या आणि कपळाला त्याच चिरपरिचित आठ्या पडल्या होत्या.
"सांधे! सांधे..." तो स्वतःशीच पुटपुटला.
"त्यांचं काय? काय सुचवायचंय तुम्हाला?"
"माझ्या अंदाजाप्रमाणे या मार्गावर असे सांधे बरेच कमी असतील."
"हो. फार नाहीत."
"शिवाय इथे एक वळणही आहे. सांधे आणि वळण... अरे! असं कसं होऊ शकेल?"
"काय झालं मि. होम्स? तुम्हाला काही क्लू मिळाला का?"
"फक्त कल्पना आहे. तशी सूचक आहे. पण हे मान्य करायलाच हवं की ही केस फारच रोचक होत चालली आहे. अशा प्रकारची ही एकमेव केस असावी. आणि तरीही... का नाही? या रुळांवर कुठे रक्ताच्या खुणा दिसत नाहीयेत."
"तिथे रक्ताचा एकही डाग नाही."
"पण तो आवाज बऱ्यापैकी मोठा होता. खरंय ना?"
"त्याची हाडं मोडली आहेत. पण बाहेरून दिसेल अशी एकही जखम नाही त्याच्या अंगावर. "
"आणि तरीही रक्त वाहिलं असणार. तशी अपेक्षा करणं निश्चितच चुकीचं ठरणार नाही. तो आवाज ऐकणारा माणूस ज्या गाडीत होता त्या गाडीची मला तपासणी करायची आहे. हे जमू शकेल का?"
"नाही. त्या गाडीचे डबे कधीच वेगळे केले गेले आहेत. एव्हाना ते वेगवेगळ्या गाड्यांना जोडले पण गेले असतील."
"मि. होम्स, प्रत्येक डब्याची कसून तपासणी झाली आहे याबद्दल तुम्ही खात्री बाळगा. मी स्वतःच त्यात लक्ष घातलं होतं." लेस्ट्रेड म्हणाला.
माझ्या प्रिय मित्रामधला एक विशेष दोष म्हणजे आणीबाणीच्या वेळी त्याच्यासमोर कोणी मूर्खासारखं वागलं की त्याला स्वतःवर ताबा ठेवणं कठीण जात असे.
"हरकत नाही." तोंड फिरवत तो म्हणाला. "मला डब्यांची तपासणी करायची नव्हती.. वॉटसन, आपलं इथलं काम झालेलं आहे. मि. लेस्ट्रेड आम्ही तुमचा अधिक वेळ घेणार नाही. आता आम्हाला वूलविचला जायला हवं."
लंडन ब्रिजवर पोचल्यावर त्याने त्याच्या भावाला एक तार केली. ती पाठवण्यासाठी तिचा मसुदा लिहिलेला कागद त्याने माझ्याकडे सरकवला. यात असं लिहिलेलं होतं,

' अंधारात एक किरण दिसतो आहे पण तो खोटाही ठरू शकेल. बरं, संध्याकाळी एका माणसाकरवी लंडनमधे असलेल्या आणि तुला माहीत असलेल्या सर्व परकीय गुप्तहेरांची आणि आंतरराष्ट्रीय हेरांची एक यादी नावपत्त्यांसहित बेकर स्ट्रीटवर पाठव आणि त्याला मी येईपर्यंत वाट पहायला सांग.
-- शेरलॉक'

आम्ही वूलविचला जाणाऱ्या गाडीत बसल्यावर तो मला म्हणाला," ही यादी बरीच उपयुक्त ठरणार आहे. एका अत्यंत वैशिष्ट्यपूर्ण केसकडे आपलं लक्ष वेधून घेतल्याबद्दल मायक्रॉफ्टदादाचे आभारच मानायला हवेत."
त्याच्या चेहऱ्यावर उत्सुकता आणि एकाग्रतेचं तेच मिश्रण होतं. तो इतका तयारीत दिसत होता की कुठल्यातरी नवीन आणि मेंदूला खुराक ठरणाऱ्या कल्पनेने त्याला आपली चुणूक दाखवली होती याबद्दल माझी अगदी खात्रीच झाली. एखादा फॉक्सहाऊंड जसा कान पाडून, उगाचच शेपूट इकडेतिकडे नाचवत निवांतपणे बसलेला असताना, अचानक त्याचे डोळे चमकायला लागतात, स्नायू ताणले जातात आणि अखेरीस तो आपल्या छातीइतका उंच असलेला मागही जसा अचूक पकडतो त्याचीच आठवण होम्सकडे पाहताना मला झाली. आज सकाळी धुकंभरल्या खोलीत, आळशीपणे, रडका सूर काढत, करड्या रंगाच्या गाऊनमधे, आरामखुर्चीत लोळणाऱ्या त्या माणासात आणि आत्ताच्या होम्समधे हा एवढा फरक होता.
"या केसमधे दम आहे. चांगलाच दम आहे. आत्तापर्यंत हे माझ्या लक्षात न येण्याइतका मी मूर्ख कसा?"
"मला तर हे सगळं अजूनही तितकंच अगम्य आहे."
"या प्रकरणाचा शेवट काय आहे याबद्दल मीही तुझ्याइतकाच अंधारात आहे पण मला एक धागा मिळाला आहे. जो आपल्या उपयोगी पडू शकतो. त्या माणसाचा मृत्यू दुसरीकडे झाला आणि त्याचं प्रेत त्या डब्याच्या टपावर होतं."
"टपावर?"
"कल्पना सुरेख आहे ना! पण जरा विचार करून बघ. वळण आणि त्यानंतर लगेच आलेला सांधा पार करण्यासाठी गाडी जिथे नागमोडी जाते तिथेच ते प्रेत सापडावं? टपावर ठेवलेली वस्तू याच टप्प्यावर एकदम खाली पडेल ना? सांध्याची वळणं गाडीच्या आत असलेल्या वस्तूंना काही करणार नाहीत. तसं जर नसेल तर हा मोठा विचित्र योगायोग म्हणायला हवा. आता ही गोष्ट लक्षात घे की तिथे एकही रक्ताचा डाग नव्हता. जर ते रक्त आधीच दुसरीकडे वाहून गेलं असेल तर इथे रक्ताचे डाग पडणार नाहीत. या सगळ्या गोष्टी एकत्र केल्या तर एक मोठी गोष्ट हाती लागू शकेल."
"आणि तिकिटाचाही उलगडा होईल.." मी ओरडलो.
"अगदी बरोबर. तिकिट नसण्याचं कारण देणं अवघड होतं. पण या तर्काने त्याचंही समाधानकारक उत्तर मिळतंय. "
"पण एवढं सगळं होऊनही त्याच्या मृत्यूमागचं रहस्य सोडवण्याच्या बाबतीत आपण काहीच प्रगती केलेली नाही. हा गुंता सुटायच्या ऐवजी आणखी गुंतत चाललाय."
"शक्य आहे. शक्य आहे..." असं म्हणून तो विचार समाधीत गुंग झाला. ही समाधी आमची मंदगतीने जाणारी गाडी अखेरीस वूलविच स्टेशनमधे उभी राहीपर्यंत कायम राहिली. वूलविचला उतरल्यावर त्याने एका टॅक्सीला हात केला. खिशातून मायक्रॉफ्टने दिलेला कागद बाहेर काढला.

--अदिती

ब्रूस पार्टिंग्टन प्लॅन्स(३)

"या दुपारच्या वेळात आपल्याला काही लोकांना भेटायचं आहे आणि त्यातला पहिला मान आपण सर जेम्स वॉल्टरना द्यायला हवा."
थेम्स नदीच्या अगदी काठावर असलेल्या एका पांढऱ्याशुभ्र आणि सुंदर हिरवळींनी नटलेल्या प्रचंड मोठ्या वाड्यात सर जेम्स यांचं निवासस्थान होतं. आम्ही तिथे पोचलो तोवर धुकं निवळायला लागलं होतं आणि एक जीव नसलेला फिकट सूर्यप्रकाश पसरायला लागला होता. आम्ही घंटा वाजवली. एका बटलरने दार उघडलं.
"सर जेम्स, सर?" दुःखी चेहऱ्याने तो म्हणाला," आज पहाटे सर जेम्स वारले .."
"देवा रे!" होम्सला आश्चर्याचा धक्का बसला. "कसे काय गेले ते?"
"तुम्ही आत येऊन त्यांच्या बंधूंची, कर्नल व्हॅलेंटाईन यांची भेट का घेत नाही?"
"बरोबर आहे. आम्हाला त्यांची भेट घ्यायला हवी."
त्याने आम्हाला एका मंद प्रकाश असलेल्या बैठकीच्या खोलीत नेले. काही क्षणातच आमची आणि कर्नल व्हॅलेंटाईन यांची भेट झाली. ते साधारण पन्नाशीचे, उंच, देखणे होते. त्यांनी लहनशी दाढी राखलेली होती. त्यांचे तारवटलेले डोळे, लालबुंद गाल आणि विस्कटलेले केस यांच्यावरून त्यांच्यावर अचानक केवढा आघात झाला होता याची कल्पना येत होती. त्यांना नीटपणे बोलताही येत नव्हतं.
"हे प्रकरण फारच बदनामीकारक आहे. माझे बंधू सर जेम्स त्यांच्या कीर्तीला अतिशय जपत असत. हा धक्का त्यांना सहन झाला नाही. त्यांना त्यांच्या खात्याच्या कार्यक्षमतेबद्दल अतिशय अभिमान होता. .."
"ही गुंतागुंत सोडवायला त्यांनी आम्हाला मदत केली असती अशी मला फार आशा होती."
"मी सांगतो तुम्हाला... त्यांनाही हे तितकंच अतर्क्य होतं जितकं तुम्हाला आणि मला. त्यांना माहीत असलेल्या सगळ्या गोष्टी त्यांनी यापूर्वीच पोलिसांना सांगितल्या होत्या. त्यांचं असं मत होतं की कडोगन वेस्ट हाच खरा गुन्हेगार आहे. पण याहून जास्त काही तेही सांगू शकले नाहीत."
"तुम्ही या प्रकरणाबाबत अधिक तपशीलाने काही सांगू शकाल का?"
"जे काही माझ्या वाचनात आलंय किंवा कानावर पडलंय ते सोडल्यास मला याबाबतीत काहीही माहीत नाही. आणि मि. होम्स मी तुमच्याशी उद्धटपणाने वागतो आहे असं कृपा करून समजू नका पण सध्याची परिस्थिती लक्षात घेऊन तुम्ही ही भेट आवरती घ्याल तर बरं होईल अशी माझी तुम्हाला विनंती आहे."
आम्ही पुन्हा टॅक्सीत बसल्यावर होम्स मला म्हणाला," हा धक्का खरंच अनपेक्षित होता. त्यांना निसर्गतः मृत्यू आला की त्यांनी आत्महत्या केली कोण जाणे. जर त्यांनी आत्महत्या केली असेल तर कर्तव्यात कसूर केल्यामुळे त्यांचं मन त्यांना खाऊ लागलं म्हणून केली असेल का? सध्या तरी हा प्रश्न आपण येणाऱ्या काळावर सोपवू आणि कडोगन वेस्टकडे मोर्चा वळवू."
कडोगन वेस्टचं घर गावाबाहेर, लहानसं पण नीटनेटकं होतं. तिथे त्याच्या वृद्ध आणि शोकमग्न आईची आणि आमची भेट झाली. अचानक कोसळलेल्या या प्रसंगामुळे तिला इतका धक्का बसला होता की ती आम्हाला काहीच सांगू शकली नाही. पण तिला मदत करायला एक फिकट चेहऱ्याची तरूण मुलगी आली होती. तिने आपली ओळख मिस व्हायोलेट वेस्टबरी अशी करून दिली. ती कडोगनची होणारी बायको होती. त्या रात्री त्याला शेवटचं जिवंतपणी तिनेच पाहिलं होतं.
"मि. होम्स, मी तुम्हाला कशाचाच अर्थ सांगू शकणार नाही. त्या रात्रीपासून माझ्या डोळ्याला डोळा लागलेला नाही. या झाल्या प्रकाराचा अर्थ लावण्याचा मी सतत प्रयत्न करते आहे. दिवसरात्र तेवढ्या एकाच विषयाचा भुंगा माझ्या डोक्याला सतत लागलेला आहे. त्याच्याकडे विश्वासाने सोपवलेली कागदपत्रं अशी सौदा करण्यासाठी कोणाच्या हातात देण्यापूर्वी त्याने आपला हात तोडून टाकला असता. हा सगळा प्रकारच निरर्थक आणि अशक्य कोटीतला आहे."
"पण मिस व्हायोलेट, आपल्या हातात असलेल्या पुराव्यांचं काय?"
"खरं आहे. मी ते खोडू शकणार नाही."
"त्याला पैशांची काही अडचण वगरे होती का?"
"नाही. आजिबात नाही. त्याच्या गरजा अगदी साध्या होत्या आणि त्याच्या पगारात त्याचं अगदी छान भागत असे. त्याने काहीशे पौंड्स साठवले होते आणि नवीन वर्षाच्या सुरुवातीला आम्ही लग्न करणार होतो."
"त्याची कधी मानसिक चलबिचल वगरे झाल्याचं तुमच्या पाहण्यात आलं होतं का? कृपा करून मला खरी खरी माहिती द्या मिस व्हायोलेट..."
माझ्या मित्राची नजर करडी होती. तिच्या वागण्यातला बदल त्याने अचूक टिपला. तिचा चेहरा आरक्त झाला होता आणि ती संभ्रमात पडली होती.
"होय." अखेरीस ती म्हणाली. "त्याच्या मनात काहीतरी होतं असं मलाही वाटलं होतं..."
"कधीपासून?"
"गेला आठवडाभर तो सतत कसल्यातरी विचारात असायचा. मी त्याला त्याबद्दल विचारलं तेंव्हा तो म्हणाला की त्याच्या ऑफिसमधे काहीतरी झालंय. तो म्हणाला होता की इतक्या लौकर मी तुलाही त्याबद्दल काही सांगू शकत नाही. यापेक्षा जास्त काही मला समजू शकलं नाही"
होम्सचा चेहरा चिंताग्रस्त दिसायला लागला.
"पुढे बोला मिस वेस्टबरी, जरी तुम्हाला अशी भिती वाटली की तुम्ही त्याच्याविरुद्ध बोलताय तरीही तुम्ही बोला. आपल्याला माहीत नाही यातून काय निघेल ते.."
"खरं आहे. पण यापेक्षा जास्त सांगण्यासारखं असं माझ्याकडे काही नाही. एक-दोनदा मला असं वाटलं की तो मला ती गोष्ट सांगून टाकायच्या विचारात होता. एक दिवस संध्याकाळी तो मला त्या गुप्त गोष्टीचं महत्त्व सांगत होता. तो असंही म्हणाल्याचं मला आठवतंय की परकीय हेर ती गुप्त गोष्ट मिळवण्यासाठी खूप मोठी रक्कम द्यायला तयार होतील.
होम्सचा चेहरा आणखी गंभीर झाला.
"अजून काही?"
"तो म्हणाला, या बाबतीत आपण बऱ्याच ढिलाईने वागतो आहोत. ज्यामुळे फितुराला त्या प्लॅन्सपर्यंत पोहोचणं फारसं अवघड जाणार नाहीये."
"तो हे म्हणाला ही गोष्ट अलिकडली आहे?"
"हो अगदी अलिकडली"
"आता त्या दिवशी सांध्याकाळी नक्की काय काय झालं ते सांगा."
"त्या दिवशी संध्याकाळी आम्हाला नाटकाला जायचं होतं. धुकं इतकं दाट होतं की टॅक्सीचा काही उपयोग होण्यासारखा नव्हता. आम्ही चालतच निघालो. जाताना आम्ही त्याच्या ऑफिसच्या जवळ आलो. अचानक तो पळत सुटला आणि धुक्यात दिसेनासा झाला."
"काहीही न बोलता?"
"त्याने एक आश्चर्याचा उद्गार काढला पण तेवढाच. मी त्याची वाट बघितली पण तो परत आलाच नाही. मग मी चालत घरी आले. दुसऱ्या दिवशी सकाळी ऑफिस उघडल्यावर ते त्याच्याबद्दल चौकशी करायला आले. बारा वाजता ती भयंकर बातमी आली. मि. होम्स तुम्ही त्याला या बदनामीतून वाचवा हो.. त्याच्या दृष्टीने त्याची प्रतिष्ठा म्हणजे सर्वस्व होतं."
होम्सने दुःखाने मान हववली.
"चल वॉटसन, आपलं लक्ष्य दुसरीकडे आहे. आता आपल्याला ते प्लॅन्स जिथून चोरीला गेले त्या ऑफिसमधे शोध घ्यायला हवा."
"या माणसाची परिस्थिती मुळातच अवघड होती. या माहितीने ती आणखी अवघड करून ठेवली आहे." टॅक्सी सुरू झाल्यावर तो म्हणाला."त्याचं लग्न जवळ आलं होतं. त्याला पैशांची गरज तर असणारच. त्यामुळे ही गोष्ट गुन्हा करण्यामागचा उद्देश ठरते. ज्या अर्थी तो याबद्दल त्याच्या होणाऱ्या बायकोशी बोलला त्या अर्थी ही कल्पना त्याच्या डोक्यात होती. आणि तिला तो यात सहय्यक म्हणूनही घेणार असेल. ही गोष्ट खूप वाईट आहे."
"पण होम्स, चारित्र्य म्हणून काही गोष्ट असते ना? आणि शिवाय त्या मुलीला रस्त्यात तसंच सोडून एकाएकी तो चोरी करायला का पळाला?"
"बरोबर बोललास. या तर्काला अपवाद आहेतच पण त्यांची समाधानकारक उत्तरं मिळण्यासाठी लोकविलक्षण परिस्थिती गृहित धरावी लागते."
मि. सिडनी जोन्स त्यांच्या ऑफिसमधेच होते. माझ्या मित्राच्या लौकिकाला साजेशा अदबीने त्यांनी आमचं स्वागत केलं. ते बारकुडे होते आणि त्यांना चष्मा होता. ते मध्यमवयीन दिसत होते. त्यांचे गाल खोल गेले होते. त्यांचे हात थरथरत होते आणि त्यावरून त्यांच्यावर पडलेला जबरदस्त मानसिक ताण सहज कळून येत होता.
"हे सगळं फार वाईट आहे मि. होम्स. फार वाईट. तुम्हाला साहेबांच्या मृत्यूबद्दल समजलंच असेल ना?"
"आम्ही आत्ता तिथूनच येत आहोत."
"इथे सगळा गोंधळ झालाय. साहेब या जगात नाहीत. कडोगन वेस्ट मरण पावलाय.आमचे कागद चोरीला गेलेत. सोमवारी संध्याकाळी मी जेंव्हा ऑफिसला कुलूप लावलं तेंव्हा कोणत्याही सरकारी ऑफिसइतकंच हे ऑफिसही कार्यक्षम आणि कार्यरत होतं. आणि कडोगन वेस्टने असं काही करावं हे तर धक्कादायक आहे.... "
"एकूणात तोच खरा गुन्हेगार आहे याबद्दल तुमची खात्री आहे तर"
"मला तरी दुसरी काही शक्यता दिसत नाही. आणि तरीही या प्रकरणात माझा माझ्या स्वतःइतकाच त्याच्यावर विश्वास होता. "
"सोमवारी ऑफिस किती वाजता बंद झालं?"
"पाच वाजता"
"तुम्ही स्वतः ऑफिस बंद केलंत?"
"मी नेहमीच सगळ्यात शेवटी बाहेर पडतो."
"त्या वेळी ते प्लॅन्स कुठे होते?"
"तिजोरीत. मी स्वतःच ते तिथे ठेवले होते."
"या इमारतीला कोणी गुरखा आहे का?"
"आहे पण त्याला इतर विभागांकडेही लक्ष ठेवावं लागतं. तो एक माजी सैनिक आहे आणि अत्यंत विश्वासार्ह आहे. त्याला त्या संध्याकाळी वेगळं असं काहीच दिसलं नाही. अर्थात धुकंही खूप होतं म्हणा.."
"समजा ऑफिस सुटल्यानंतर कडोगन वेस्टला आत यायचं असतं तर त्या कागदांपर्यंत पोहोचण्यासाठी त्याला एकूण तीन किल्ल्यांची गरज पडली असती. बरोबर?"
"हो. एक बाहेरच्या दरवाज्याची, एक ऑफिसची आणि एक तिजोरीची"
"फक्त सर जेम्स वॉल्टर आणि तुम्ही , तुम्हा दोघांकडेच त्या किल्ल्या होत्या ना?"
"माझ्याकडे दोन्हीही दरवाज्यांच्या किल्ल्या नव्हत्या. फक्त तिजोरीच्या किल्ल्या होत्या."
"सर जेम्स यांचं वागणं नियमित होतं का?"
"हो असणार. माझ्या माहितीप्रमाणे त्या किल्ल्या ते नेहमीच एकत्र एकाच रिंगला अडकवून ठेवत असत. मी ती रिंग अनेकदा पाहिली आहे."
"आणि ती रिंग घेऊन ते लंडनला गेले होते?"
"ते तसं म्हणाले खरे."
"आणि तुमच्याजवळ असलेली किल्ली कायम तुमच्याकडेच होती?"
"हो."
"याचा अर्थ जर वेस्ट गुन्हेगार असेल तर त्याच्याकडे डुप्लिकेट किल्ल्या असणार. आणि तरीही त्याच्या मृतदेहाजवळ त्यातली एकही किल्ली सापडली नाही.अजून एक विचार करण्याजोगा मुद्दा म्हणजे जर या ऑफिसमधल्या एखाद्या कारकुनाला ते कागद विकायचे असते तर मूळ कागद विकायला नेण्याऐवजी, नेहमीच्या पद्धतीप्रमाणॆ इथेच त्यांची एक प्रत करून ती बाहेर नेणं जास्त सयुक्तिक ठरलं नसतं का?"
"त्यांची हुबेहूब प्रत काढायला खूपच सखोल तांत्रिक ज्ञानाची गरज आहे."
"पण सर जेम्स काय ,तुम्ही काय किंवा कडोगन वेस्ट काय तुमच्याकडे ते ज्ञान होतं."
"आमच्याकडे ते ज्ञान होतं यात काहीच शंका नाही. पण मि. होम्स कृपा करून मला याच्यात अडकवू नका. जर ते कागद कडोगन वेस्टकडे सापडले होते तर माझं नाव यात ओढण्यात काय हशील आहे?"
"हम्म. जर त्याला मूळ प्लॅन्स नेण्याऐवजी त्यांची प्रत करून ती नेता येणं शक्य होतं, आणि त्याने त्याचं कामही भागणार होतं तर त्याने मूळ कागदपत्रं नेऊन फारच मोठा धोका पत्करला असं म्हणायला हवं. आणि ही गोष्ट विशेष आहे"
"विशेष तर खरीच. पण त्याने ती केली."
"या प्रकरणाच्या जितक्या खोलात शिरावं तितक्या जास्त अतर्क्य गोष्टी पुढे येतायत. ती हरवलेली तीन पानं खूप महत्त्वाची होती ना?"
"हो."
"तुम्हाला असं म्हणायचंय का की फक्त त्या तीन पानांच्या आधाराने, बाकीची सात पानं हातात नसतानाही बूस पार्टिंग्टन पाणबुडी तयार करता येऊ शकेल?"
"मी ऍडमिरल ऑफिसमधे तसं कळवलं होतं. पण आज जेंव्हा मी ते नकाशे परत एकदा तपासून पाहिले तेंव्हा माझं मत बरंच डळमळीत झालं आहे. जे कागद परत आले त्यात पाणबुडीचा सेल्फ ऍडजस्टिंग स्लॉटचा डबल व्हाल्व्ह काढलेला आहे. त्याच्याशिवाय ती पाणबुडी तयार करणं शक्य नाही. पण ते लोक लौकरच त्या अडचणीवर मात करू शकतील."
"पण ते तीन हरवलेले नकाशे सगळ्यात जास्त महत्त्वाचे आहेत."
"प्रश्नच नाही."
"हम्म मला तुम्हाला इतर काही विचारायचं नाहीये. आता तुमची परवानगी असेल तर मी इथल्या आवारात एक फेरी मारून येईन म्हणतो."
त्याने काळजीपूर्वक तिजोरीच्या कुलुपाची तपासणी केली. नंतर त्याने दरवाज्याची पाहणी केली आणि सगळ्यात शेवटी खिडकीचं लोखंडी जाळीचं सरकतं दार नीट तपासून पाहिलं. जेंव्हा आम्ही बाहेरच्या हिरवळीवर गेलो तेंव्हा मात्र त्याची उत्सुकता बरीच जागृत झाली होती. खिडकीच्या बाहेरच्या बाजूला अगदी खेटून एक लॉरेलचं झाड होतं. त्याच्या बऱ्याचश्या फांद्या अलिकडेच कोणीतरी ओढल्या असाव्यात किंवा वाकवल्या असाव्यात तशा दिसत होत्या. त्याने त्या फांद्यांची एका मोठ्या भिंगातून बारकाईने तपासणी केली. नंतर जमिनीवरच्या काही विचित्र खुणांचीही तपासणी केली. नंतर त्याने मि. जोन्सना ती खिडकी लावून घ्यायला सांगितली आणि मला दाखवलं की ती जाळीची सरकती दारं साधारण मध्यावर एकमेकांमधे नीट बसत नव्हती. त्या भोकातून कोणालाही आत काय चाललंय हे व्यवस्थित बघता आलं असतं.
" या खुणा तीन दिवसांपूर्वीच्या आहेत त्यामुळे कितपत उपयोगी पडू शकतील याबद्दल शंकाच आहे. चल वॉटसन, वूलविचमधून आणखी मदत होणार नाही. लंडनमधे काय सापडतंय ते पाहू या. इथून काही गोष्टी मात्र नक्कीच सापडल्यात."
पण वूलविच स्टेशनवर आम्हाला अजून एक गोष्ट सापडली. तिथल्या तिकीट खिडकीतल्या कारकुनाने आम्हला सांगितलं की त्याने कडोगन वेस्टला सोमवारी रात्री वूलविच स्टेशनवर पाहिलं होतं. तो कडोगन वेस्टला चेहऱ्याने ओळखत होता. कडोगन वेस्टने रात्री ८:१५ च्या गाडीचं लंडन ब्रिजपर्यंतचं तिकीट काढलं होतं. त्याच्याबरोबर कोणीही नव्हतं. त्याने एकवेळचं तिसऱ्या वर्गाचं तिकीट काढलं होतं. कडोगन वेस्टच्या अति उत्तेजित वागण्यामुळे त्या कारकुनाला तो प्रसंग चांगलाच लक्षात होता. कडोगन वेस्टचे हात इतके थरथरत होते की त्याला सुटे पैसे नीट उचलताही येत नव्हते म्हणून त्या कारकुनाने ते उचलून दिले होते. रेल्वेच्या वेळापत्रकावरून हेही स्पष्ट झालं की साडेसात वाजता मैत्रीणीला सोडून अदृश्य झालेल्या कडोगनला मिळू शकणारी पहिलीच गाडी म्हणजे ही ८:१५ ची गाडी होती.
अर्धा तास शांतपणे बसून राहिल्यानंतर होम्स मला म्हणाला,"वॉटसन, काय झालं असेल हे आपण क्रमवार पाहू. आपण दोघांनी मिळून जितक्या केसेसवर काम केलंय त्यात समजून घ्यायला याच्याइतकी अवघड केस दुसरी नसेल. पुढे येणारा प्रत्येक नवीन पुरावा आणखी आणखी बुचकळ्यात टाकणारा आहे. तरीही आपण खात्रीने थोडीशी प्रगती केली आहे.
"आपण वूलविचमधे जी चौकशी केली त्यानंतर बऱ्याच गोष्टी कडोगन वेस्टच्या विरुद्ध जात होत्या. पण त्या जाळीच्या दरवाज्याने काही गोष्टी त्याच्या बाजूनेही दाखवायला सुरुवात केली आहे.
आपण असं धरून चालू की कुठल्यातरी परकीय हेराने त्याच्याशी संपर्क साधला होता. त्याला गुप्ततेची शपथ घ्यायला लावली गेली असेल आणि त्यामुळे याबद्दल तो कुठेही बोलू शकला नसेल पण त्याच्या मनात नक्की खळबळ माजली असणार कारण तो त्याच्या होणाऱ्या बायकोजवळ तसं बोलला होता. हम्म हे ठीक आहे. आता आपण असं समजू या की त्या दिवशी संध्याकाळी त्या मुलीबरोबर तो नाटकाला जायला निघाला होता. अचानक त्याला काय दिसलं? दाट धुक्यात त्याला तोच हेर त्याच्या ऑफिसच्या दिशेने जाताना दिसला. तो गरम डोक्याचा माणूस होता आणि चटकन निर्णय घेणारा होता. त्याच्यातल्या कर्तव्यभावनेने उचल खाल्ली. त्याने त्या माणसाचा पाठलाग केला, खिडकीपाशी आला, खिडकीतून कागदपत्रांची चोरी होताना पाहिली. आणि त्या चोराचा माग धरला. असं मानलं तर एका प्रश्नाचं उत्तर आपल्याला मिळतं. ते हे की तो जर प्रती तयार करू शकत होता तर कोणालाही मूळ कागदपत्रांना हात लावायची गरज नव्हती. पण त्या हेराला मूळ प्रतीच हव्या होत्या. इथवर तर सगळं जुळतं."
"आता पुढची पायरी कुठली?"
"आता आपल्या अडचणींना सुरुवात होते.अशा परिस्थितीत कडोगन वेस्टने त्या चोराला पकडून अधिकाऱ्यांना सावध करायला हवं होतं. मग त्याने असं का बरं केलं नाही? कागदपत्रं चोरणारा त्याचा कोणी वरिष्ठ तर नसेल? तसं असेल तर वेस्टच्या वागणुकीचा अर्थ लागू शकतो. किंवा त्या वरिष्ठ अधिकाऱ्याने धुक्यचा फायदा घेऊन वेस्टला गुंगारा दिला असेल. आणि म्हणून वेस्टने त्याच्या घरीच त्याला पकडायचं या उद्देशाने सरळ लंडनचा रस्ता धरला असेल. अर्थात त्या अधिकाऱ्याचं घर वेस्टला माहीत असेल असं धरून चालायला हवं. पण ती वेळ मोठी आणीबाणीची असणार कारण त्याने आपल्या होणाऱ्या बायकोला धुक्यात एकटीला सोडून दिलं आणि नंतरही तिच्याशी संपर्क साधायचा काहीच प्रयत्न केला नाही. पण आपलं कल्पनाचित्र इथे थांबतं. या घटनेपासून ते प्लॅनची सात पानं खिशात असलेला त्याचा मृतदेह एका भुयारी रेल्वेगाडीच्या टपावर येऊन पडेपर्यंतच्या काळात काय झालं असेल याबद्दल अनेक तर्क आणि शंकाच फक्त हाती राहतात. . मला वाटतं आता आपण दुसऱ्या टोकाकडून कामाला सुरुवात करावी. जर मायक्रॉफ्टने ती यादी पाठवली असेल तर आपल्याला आपला संशयित माणूस शोधून काढणं सोपं जाईल आणि मग एका मार्गाऐवजी आपण एकदम दोन मार्गांवरून जाऊ."

--अदिती

ब्रूस पार्टिंग्टन प्लॅन्स(४)


अपेक्षेप्रमाणे बेकर स्ट्रीटवरच्या घरात एक सरकारी शिपाई एक चिठ्ठी घेऊन आमची वाट पहात होता. होम्सने त्यावरून नजर फिरवली आणि तो कागद माझ्याकडे दिला.

'सध्या चिलटांची संख्या तशी भरपूर आहे पण इतकं मोठं प्रकरण हाताळू शकणारे मोठे किडे त्या मानाने थोडे आहेत. यातले सध्या विचारात घेण्याजोगे लोक म्हणजे

ऍडॉल्फ मेयर : १३ ग्रेट जॉर्ज स्ट्रीट, वेस्टमिन्स्टर,
लुईस ल रोथिअर : कॅंपडेन मॅन्शन, नॉटिंग हिल आणि
ह्यूगो ऑबरस्टिन : १३ कोल्फिल्ड गार्डन्स, केंझिंग्टन.
यातला ह्यूगो सोमवारी शहरातच होता आणि आता देशाबाहेर आहे अशी खबर आहे. तुला आशेचा काही किरण दिसतो आहे हे ऐकून आनंद झाला. तुझ्या रिपोर्टची वाट सगळं मंत्रीमंडळ बघतंय. वरपासून लोकांचे प्रतिनिधी इथे आलेले आहेत. तुला गरज पडली तर देशातली सगळी संरक्षक फळी तुझ्या पाठीशी उभी रहायला सज्ज आहे.
--मायक्रॉफ्ट.'


"दुर्दैवाने राणीचे सगळे घोडे आणि राणीचे सगळे सैनिक सुद्धा मला मदत करू शकणार नाहीत." हम्प्टी डम्प्टी कवितेतली ती प्रसिद्ध ओळ उद्धृत करत तो म्हणाला. त्याने लंडन शहराचा नकाशा टेबलावर पसरला आणि त्याच्यावर ओणव्याने वाकून तो उभा राहिला.

"वा. क्या बात है!" समाधानाचा एक सुस्कारा सोडत तो म्हणाला. "परिस्थिती एकदाची आपल्या दिशेने वळायला लागलेली आहे. वॉटसन, बहुतेक आपण योग्य ते सूत्र पकडून ते ओढू शकू. "
अचानक हर्षवायूचा झटका आल्यासारखं हसत माझ्या पाठीवर त्याने एक जोराची थाप मारली.
"मी जरा बाहेर जाऊन येतो. घाबरू नकोस तुला घेतल्याशिवाय मी कुठलंही काम करणार नाही. शेवटी तू माझा सगळ्यात जवळचा मित्र आणि चरित्रकार आहेस. मला यायला तासाभरापेक्षा जास्त वेळ लागला तर तुझी वही उघड आणि तू देशाला कसं वाचवलंस ते लिहून काढायला सुरुवात कर. तवर मी येतोच..."
या त्याच्या उत्साहाचा परिणाम माझ्यावर झाल्यावाचून कसा राहील? एरवीच्या गंभीर होम्सकडे बघता त्याच्यात झालेला एवढा बदल हे खरंच कुठल्यातरी चांगल्या गोष्टीचं लक्षण होतं. नोव्हेंबर महिन्यातली ती संध्याकाळ इतकी कंटाळवाणी आणि न संपणारी होती तरीही मी अतिशय उत्सुकतेने त्याची वाट पहात होतो. शेवटी नऊ वाजता एक माणूस त्याचा निरोप घेऊन आला. त्यात असं लिहिलं होतं:

'मी गोल्डिनि रेस्टॉरन्ट, ग्लुसेस्टर रोड, केन्झिन्गटन इथे जेवायला तुझी वाट पाहातो आहे. तू लौकरात लौकर इकडे ये. आंणि येताना एक जेमी, एक कंदील, एक चिझेल आणि एक रिव्हॉल्व्हर घेऊन ये.

एस. एच.'

बाहेर साठलेलं धुकं आणि विचित्र अंधारी हवा यामुळे एखादा सभ्य निरुपद्रवी माणूस जर या सगळ्या गोष्टी बरोबर घेऊन गेला तर त्यात कोणालाच काही वावगं वाटलं नसतं. मी काळजीपूर्वक माझ्या ओव्हरकोटाच्या आतल्या खिशांमधे या वस्तू ठेवल्या आणि सरळ सांगितलेल्या ठिकाणाची वाट धरली. तिथे एका जुनाट इटालिअयन रेस्टॉरंटमधे दाराजवळच एका लहान गोल टेबलापाशी माझा मित्र माझी वाटच पहात बसला होता.

"तुझं खाणं झालंय म्हणतोस? मग आपण कॉफी घेऊ. इथल्या सिगार्स चांगल्या आहेत. कमी विषारी. बरं तू हत्यारं आणलीयेस ना?"
"ही काय. माझ्या ओव्हरकोटाच्या खिशात"
"छान. आता मी तुला आत्तापर्यंत मी काय काय केलंय आणि यापुढे काय करायचंय हे सांगतो.
वॉटसन, तुला मी मागेच म्हणालो होतो की कडोगन वेस्टचा मृतदेह गाडीच्या टपावरून खाली पडला. ज्या क्षणी ही गोष्ट माझ्या लक्षात आली की तो मृतदेह गाडीतून नव्हे तर टपावरून खाली पडला होता त्याच क्षणी हेही माझ्या लक्षात आलं की तो तिथे ठेवण्यात आला होता."
"तो पुलावरून खाली टाकला गेलेला असू शकतो का?"
"नाही. तशी शक्यता आजिबात नाही. तू जर एखाद्या डब्याचं टप नीट पाहिलंस तर तुझ्या असं लक्षात येईल की ते किंचित वर्तुळाकार आहे आणि त्याच्या आजूबाजूल रेलिंगसारखं काही नाही. त्यामुळे आपण असं खात्रीपूर्वक म्हणू शकतो की तो मृतदेह तिथे ठेवण्यात आला होता."
"पण कसा?"
"याच प्रश्नाचं उत्तर मला शोधायचं होतं. तुला माहीतच आहे की भुयारी रेल्वेमार्गावर वेस्ट एन्डजवळच्या काही भागात बोगदा नाहीये. या मार्गाने प्रवास करत असताना गाडीच्या टपाला वरच्या बाजूने जवळजवळ लागूनच काही खिडक्या पाहिल्याचं मला अंधुकसं आठवत होतं. आता अशी कल्पना कर की अशा एखाद्या खिडकीच्या खाली गाडी उभी असताना, तो मृतदेह टपावर ठेवणं हे कितपत अवघड जाईल?"
"पण हे किती अतर्क्य वाटतं आहे..."
"वॉटसन, जेंव्हा आपल्याकडे असलेल्या सर्व शक्यता संपतात तेंव्हा मागे राहिलेला पर्याय कितीही अशक्य कोटीतला वाटला तरीही तोच खरा असला पाहिजे हे तुला माहीत आहे. इथे आपल्याकडच्या सगळ्या शक्यता संपल्या आहेत. आपल्या प्रमुख संशयित हेरांपैकी एक, जो नुकताच लंडन शहराबाहेर गेला आहे तो भुयारी मार्गालगतच्या एका वसाहतीतच रहात होता हे मला कळल्यावर मला किती हर्षवायू झाला होता हे पाहून तू आश्चर्यचकित झालास. "
"अच्छा. असा प्रकार होता तर तो..."
"होय. १३ कॉलफिल्ड रोड इथे राहणारा ह्युगो ऑबर्स्टिन हा माझ्या हालचालींचं केंद्र बनला. मी ग्लुसेस्टर रोड स्टेशनवर येऊन माझ्या कामाला सुरुवात केली. स्टेशनवरच्या एका अतिशय तत्पर अधिकाऱ्याने माझ्या बरोबर येऊन कॉलफिल्ड गार्डन्स वसाहतीतल्या घरांच्या मागच्या बाजूच्या खिडक्या मला प्रत्यक्ष दाखवल्या. एवढंच नाही तर, त्यापुढे जाऊन त्याने मला एक मोलाची बातमी दिली, ती अशी की भुयारी मार्ग आणि साधा रेल्वेमार्ग हे एकमेकांना छेदून जात असल्यामुळे त्याच विवक्षित ठिकाणी भुयारी गाड्या बरेचदा बराच वेळ तिथे उभ्या असतात."
"अ प्र ति म! होम्स तू बाजी मारलीस की!"
"इथपर्यंत ठीक आहे वॉटसन. आपण प्रगती करतोय. पण आपलं ध्येय अजून खूप लांब आहे. असो. तर कॉलफिल्ड गार्डन्सच्या मागच्या भागाची पाहणी करून झाल्यावर मी पुढूनही जाऊन या गोष्टीची खातरजमा केली की आपलं पाखरू घरट्यात नाही. ते घर तसं वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. माझ्या अंदाजाप्रमाणे तिथलं फर्निचर फक्त घराच्या वरच्या मजल्यावर ठेवलेलं आहे. ऑबरस्टिन त्याच्या एकाच हरकाम्या नोकराबरोबर तिथे रहात होता. बहुधा हा नोकर त्याचाच विश्वासू हस्तक असेल. आपल्याला हे लक्षात घेतलं पाहिजे की ऑबरस्टिन त्याचं डबोलं पोचवण्यासाठी देशाबाहेर गेलेला आहे. पण त्याला अटक होईल अशी साधी शंकाही त्याच्या मनात नसणार. त्याच्या घरी एखादी लहानशी घरफोडी घडून येईल असं त्याला स्वप्नातही वाटलं नसेल....
आत्ता आपण तेच करणार आहोत!"
"आपण एखादं वॉरंट मिळवून कायदेशीर झडती घेऊ शकणार नाही का?"
"आपल्याकडे काहीच पुरावा नाही."
"नक्की काय करायचंय आपल्याला?"
"तिथे संपर्काची कुठली माध्यमं असू शकतील आपल्याला माहीत नाही..."
"होम्स मला हे पसंत नाही..."
"अरे बाबा, तू फक्त रस्त्यावर उभं राहून नजर ठेवायचीस. घरफोडीचं काम मी करणार आहे. ही वेळ नैतिक गोष्टींबद्दल विचार करत बसण्याची नाही. मायक्रॉफ्ट, कॅबिनेट, नौदलाचं ऑफिस आणि इतर कितीतरी लोक आपल्याकडे आशेने डोळे लावून बसले आहेत. आपल्याला गेलंच पाहिजे."
यावर उत्तरादाखल मी खुर्चीतून उठून उभा राहिलो.
"खरंय तुझं म्हणणं होम्स. आपल्याला गेलंच पाहिजे..."
तो एकदम उठून उभा राहिला. त्याने माझा हात हातात घेतला.
"वॉटसन,मला माहीत होतं तू या गोष्टीला नक्की तयार होशील." एक क्षणभर त्याच्या डोळ्यात त्याच्या स्नेहार्द्र मनाचं प्रतिबिंब थरथरताना मला दिसलं. आजवर मला मिळालेली त्याच्या स्नेहाची ही सगळ्यात मोठी पावती होती. पण क्षणभरातच त्याच्यातला तो कार्यशील माणूस पुन्हा जागा झालेला मला दिसला.
"ते ठिकाण इथून अर्ध्या मैलावर आहे. पण घाई करण्यासारखं काही नाहीये. आपण चालतच जाऊ. चुकूनसुद्धा हत्यारं खाली पडू देऊ नकोस. आत्ता या वेळी संशयास्पद परिस्थितीमधे तुला जर अटक झाली तर भलतीच आफत ओढवेल..."
कॉल्फिल्ड गार्डन्स म्हणजे लंडनच्या वेस्ट एन्ड भागातल्या मध्य विक्टोरियन युगाचं ठळक प्रतीक असणाऱ्या मोठे मोठे खांब असलेल्या वैषिष्ट्यपूर्ण वास्तुशैलीतल्या घरांच्या ओळीतली आणि परिसराला शोभेश्या सर्व वस्तुवैशिष्ट्यांनी नटलेली एक इमारत होती.त्याच्या शेजारच्या घरातून मुलांच्या हसण्या खिदळण्याचे आणि पियानोवर वाजवल्या जाणाऱ्या संगीताचे आवाज येत होते. तिथे बहुधा एखादी लहान मुलांची पार्टी चाललेली असावी.धुकं अजूनही रेंगाळत होतं. त्याच्या पडद्यातून होम्सने आपल्या हातातला कंदील त्या घराच्या प्रचंड दरवाज्यावर उजेड पडेल असा धरला.
"हम्म ही जरा अडचणीची गोष्ट आहे. या दाराला कुलूप लावलेलं आहे आणि कड्याही घातलेल्या आहेत. मला वाटतं, आपल्याला एरियामधे*२ जावं लागेल. शिवाय एखाद्या अतिउत्साही हवालदाराने आपल्या कामात अडथळा आणू नये म्हणून खाली जायला एक छान बंदिस्त वाट आहे तिथे आपल्याला लपता येईल. चल मला खाली जायला मदत कर आणि मी तुला खाली ओढून घेतो.
मिनिटभरातच आम्ही एरियामधे होतो आणि तेंव्हाच एका पोलीस हवालदाराच्या पावलांचा आवाज आमच्या डोक्यावरून दूर गेला.होम्सने खालच्या दाराचे स्क्रू काढायला सुरुवात केली त्याला बरीच ताकद लावायला लागत होती पण अखेरीस एक जोरदार आवाज करत ते उघडलं गेलं. आम्ही आत गेलो आणि ते दार आतून लावून घेतलं. होम्सने हातात धरलेल्या कंदिलाच्या प्रकाशात आम्ही एका गोल जिन्यावरून वर जायला सुरुवात केली. कंदिलाच्या प्रकाशात आम्हाला एक जमिनीलगतची खिडकी दिसली.
"ही बघ वॉटसन, हीच ती खिडकी असणार..." त्याने ती खिडकी उघडली आणि त्याच क्षणी बाहेरून एक हलकासा आवाज यायला लागला आणि काही क्षणातच कानठळ्या बसतील इतका वाढला. धडधड आवाज करत एक भुयारी गाडी अंधारातच आमच्या समोरून निघून गेली. होम्सने खिडकीच्या तावदानावर प्रकाश पडेल अशा बेताने कंदील पुढे नेला. ते तावदान गाड्यांच्या चिमण्यांमधून उडणाऱ्या धुराच्या काजळीने भरलं होतं पण त्या काळ्या पृष्ठभागावर मधून मधून काजळी पुसली गेल्याच्या खुणा होत्या.
"त्यांनी ते प्रेत कुठे ठेवलं होतं त्याच्या खुणा दिसतायत बघ... अरेच्या! हे बघ काय आहे.खात्रीने हा रक्ताचा डाग आहे. " खिडकीच्या लाकडी चौकटीला पडलेल्या एका फिक्या डागाकडे त्याने निर्देश केला. "आणि जिन्याच्या दगडावरही डाग आहे ! आपली तपासणी झाली. आपण एखादी ट्रेन इथे थांबेपर्यंत वाट पाहू या.."
आम्हाला फार वेळ वाट पहावी लागली नाही. पुढचीच गाडी रोरावत बोगद्यातून बाहेर आली पण तिचा वेग कमी कमी झाला आणि आमच्या समोरच ती थांबली. खिडकीची चौकट आणि गाडीचं टप यांच्यात चार फुटाचंदेखील अंतर नव्हतं. होम्सने हळूच ती खिडकी बंद केली.
"आत्तापर्यंतच्या गोष्टी तर सगळ्या पटण्याजोग्या दिसताहेत. वॉटसन, तुझं काय म्हणणं आहे यावर?"
"बिनतोड! ही तुझी आजवरची सर्वोत्तम कामगिरी आहे! "
"नाही मला तुझं म्हणणं मान्य नाही. मृतदेह गाडीच्या टपावरून खाली पडला असावा ही शक्यता माझ्या लक्षात येणं ही काही फार मोठी गोष्ट नव्हती आणि ज्या क्षणी ती माझ्या डोक्यात आली त्या क्षणापासून हे पुढचं सगळं अपरिहार्यच होतं. जर हे प्रकरण इतकं गंभीर नसतं तर आपला इथवरचा प्रवास फारच क्षुल्लक ठरला असता. आपले प्रश्न अजून संपलेले नाहीत पण आपल्याला इथे काहीतरी महत्त्वाची वस्तू सापडेल अशी शक्यता आहे."
स्वयंपाकघराकडे जाणारा जिना चढून आम्ही पहिल्या मजल्यावरच्या खोल्यांजवळ आलो.एका खोलीत जेवणघर होतं. फारच वाईट पद्धतीने दुर्लक्षित आणि महत्त्वाचं असं काहीच नसणारं. मग एक झोपयची खोली होती पण तीही रिकामी होती. उरलेली एकमेव खोली मात्र बरीच उपकारक ठरली. होम्सने तिची काळजीपूर्वक आणि तपशीलवारपणे तपासणी केली. तिचा उपयोग स्टडी म्हणून केला जात असणार कारण जिकडेतिकडे पुस्तकं आणि कागद पसरलेले होते. पद्धतशीरपणे तरीही भराभर होम्सने सगळे ड्रॉवर्स आणि कपाटं मोकळी केली पण त्यात महत्त्वाचं असं काही सापडलं नाही. त्याच्या गंभीर चेहऱ्यावरचं चिंतेचं सावट हटलं नाही. एक तासानंतरही तो तसाच चिंतित दिसत होता.
"त्याने त्याचा माग पुसून टाकलाय. त्याला अडचणीत आणू शकणारा पत्रव्यवहार नष्ट केलाय. ही आपली शेवटची संधी होती."
लिहिण्याच्या टेबलावर एक पत्र्याची पैशांची पेटी होती. आपल्या कानशीच्या मदतीने होम्सने ती उघडली. आत अनेक कागदपत्रांच्या सुरनळ्या होत्या. त्यांच्यावर चित्रविचित्र संख्या, हिशेब अणि आकडेमोडी होत्या पण हे सगळं कशासंदर्भात होतं हे कळायला काहीच मार्ग नव्हता. पण जिथे तिथे दिसणाऱ्या 'पाण्याचा दाब' आणि 'प्रति चौरस इंच दाब' या शब्दांवरून असं वाटत होतं की त्यांचा पाणबुडीशी काहीतरी संबंध असावा. होम्सने वैतागाने ते कागद बाजूला सारले. त्यांच्या खाली फक्त एका पाकिटात काही जाहिराती कापून ठेवलेल्या होत्या. होम्सने ती सगळी कात्रणं बाहेर काढून समोर पसरली. त्याच्या चेहऱ्यावर प्रकटलेली उत्सुकता पाहून त्याला काहीतरी मिळालंय हे मी ओळखलं.
"वॉटसन, हे काय असेल? हा? याच्या टाईपावरून आणि आकारावरून असं वाटतंय की डेली टेलिग्राफ वर्तमानपत्राच्या ऍगनी कॉलमची कात्रणं असावीत ही.पानाचा उजव्या हाताचा वरचा कोपरा. तारखा नाहीयेत. पण हे संदेश ओळीनेच ठेवलेले दिसताहेत. हा बघ. हा पहिला असणार "

अटी मान्य आहेत. पत्राची वाट पाहतोय, लौकर कळवा. कार्डावर दिलेल्या पत्त्यावर सविस्तर लिहा.

पिएरॉट


पुढचा संदेश


वर्णन करून सांगणे अवघड आहे. सखोल रिपोर्ट हवा आहे. मोबदला तयार आहे वस्तू पोचवल्यात की मिळेल.

पिएरॉट


मग हा -


घाई करा. अटी पूर्ण झाल्या नाहीत तर ठरलेला मोबदला रद्द करावा लागेल. पत्र पाठवून अपॉईंटमेंट घ्या. मी जाहिरातीद्वारे कळवीन

पिएरॉट


आणि शेवटचा संदेश -


सोमवारी रात्री नऊ नंतर. दोनदा थाप ही खूण. संशयास्पद असं काही वागू नका. वस्तू मिळताच रोख मोबदला

पिएरॉट


"वा! चांगलीच आहे नोंद. परिपूर्ण! जर आपल्याला या दुसऱ्या बाजूकडल्या माणसाला गाठता आलं तर किती बरं होईल" टेबलाच्या पृष्ठभागावर आपली बोटं नाचवीत तो काही वेळ विचारमग्न बसूनच राहिला. शेवटी तो उठला.

"कदाचित ही गोष्ट तितकी अवघड जाऊ नये... चल वॉटसन, आपलं इथलं काम संपलं आहे. आता आपण डेली टेलिग्राफच्या ऑफिसमधे जाऊ आणि तिथून सरळ घरी जाऊ. आजचा दिवस बराच चांगला गेला आहे.."

--अदिती
(तळटीप २ : एरिया म्हणजे काय याचा गूगलवर शोध घेतल्यावर बांधकामाच्या परिभाषेत 'एरिया म्हणजे तळघरातल्या खोल्यांमधे हवा-उजेड पोचण्यासाठी घराभोवती असलेला मोकळा खंदकासारखा भाग' अशी माहिती मिळाली.(an excavated area around the walls of a building, designed to admit light into its basement )
त्यापुढे जाऊन शोध घेतल्यावर जी माहिती मिळाली ती इथे वाचता येईल.

ब्रूस पार्टिंग्टन प्लॅन्स(५)

मायक्रॉफ्ट आणि लेस्ट्रेड दोघंही आधी कळवल्याप्रमाणे ब्रेकफास्टनंतर लगेचच हजर झाले. होम्सने त्यांना आधल्या दिवशीच्या सगळ्या घटना तपशीलवारपणे सांगितल्या. घरफोडीचा वृत्तांत ऐकून लेस्ट्रेडने खिन्नपणे मान हलवली.
"पोलिसांना असं काही करता येत नाही. आत्ता मला कळलं की तुम्हाला एवढं यश कसं मिळतं ते. पण एखाद्या दिवशी तुम्ही तुमच्या सीमा ओलांडाल आणि फार मोठ्या अडचणीत याल. फक्त तुम्हीच नाही. तुमचा मित्रदेखील "
"इंग्लंडसाठी, घरासाठी किंवा कुर्बान होण्यासारख्या सौंदर्यासाठी आम्ही आनंदाने हौतात्म्य पत्करू. हो की नाही वॉटसन! पण मायक्रॉफ्ट, या सगळ्याबद्दल तुला काय वाटतं ते तू सांगितलं नाहीस..."
"फारच छान. कौतुकास्पद आहे. पण या सगळ्याचा उपयोग तू कसा काय करून घेणार हे मला कळत नाहीये"
टेबलावरचा डेली टेलिग्राफ उचलीत होम्स म्हणाला, " तू पिएरॉटची आजची जाहिरात पाहिलीस का?"
"आजची जाहिरात? त्याने पुन्हा जाहिरात दिली आहे?"
"हो ही बघ."
आज रात्री. नेहेमीच्याच वेळी. दोन थापांची खूण. अतिशय महत्त्वाची मसलत. तुमची सुरक्षितता धोक्यात आहे.
पिएरॉट


"अरे देवा! जर त्याने उत्तर दिलं तर आपण पकडू शकतो त्याला..."

"ही जाहिरात मी दिली आहे. मला वाटतं तुम्ही दोघेही जर आज रात्री आठाच्या सुमाराला कोल्फिल्ड गार्डन्सपाशी आलात तर आपण हे रहस्य सोडवण्याच्या खूप जवळ असू..."
जेंव्हा होम्सची अशी खात्री होत असे की प्राप्त परिस्थितीमधे आपण योग्य वेळेची वाट पहाण्याखेरीज इतर काहीच करू शकत नाही तेंव्हा तो आपलं सगळं लक्ष आपल्या आवडीच्या गोष्टींमधे गुंतवत असे. त्या दिवशीही पूर्ण वेळ तो एका मोनोग्राफमधे डोकं घालून बसला होता. माझ्याकडे मात्र असा काही जादूचा मंत्र नसल्यामुळे मी कसाबसा वेळ काढत होतो आणि वेळ जाता जात नव्हता. या प्रकरणाचं गांभीर्य, त्याचे देशावर होणारे परिणाम, कॅबिनेटपासून सर्वत्र चिंतेने ग्रासलेले लोक, आम्ही करत असलेल्या प्रयोगाचा काय निष्कर्ष निघेल अशा अनेक गोष्टींनी मला भंडावून सोडलं होतं. माझी अस्वस्थता क्षणाक्षणाला वाढत होती. शेवटी थोडंसं जेवून आम्ही जेंव्हा कामाला बाहेर पडलो तेंव्हा मला खरंच हायसं वाटलं. ठरवल्याप्रमाणे ग्लुसेस्टर रोड स्टेशनपाशी मायक्रॉफ्ट आणि लेस्ट्रेड आम्हाला भेटले. कॉल्फिल्ड गार्डनमधल्या एरियाचं दार आम्ही उघडंच ठेवलं होतं. मायक्रॉफ्टने साफ नकार दिल्यामुळे कुंपणावरून चढून आत उतरून ते त्या दारातून जाऊन हॉलचं दार उघडायची जबाबदारी माझ्याच गळ्यात येऊन पडली. नऊ वाजायच्या आत आम्ही सगळे आमच्या सावजाची वाट पहात स्टडीमधे दबा धरून बसलो होतो.
एक तास गेला. अजून एक तास गेला. अकरा वाजले. शेजारच्या चर्चच्या घड्याळाचे ते गोड पण गंभीर टोले आमच्या आशांवर पाणी फिरवताहेत असंच मला वाटायला लागलं. लेस्ट्रेड आणि मायक्रॉफ्ट चुळबुळत त्यांच्या खुर्च्यांमधे बसले होते. दर मिनिटाला दोनदा घड्याळाकडे पहात होते. होम्स मात्र शांत आणि निस्तब्धपणे अर्धोन्मीलित डोळ्यांनी पण अतिशय सावधपणे बसला होता. अचानक त्याने मानेला एक झटका दिला आणि डोकं वर उचललं.
"तो येतोय..." होम्स म्हणाला.
पावलांचा आवाज दाराजवळ येऊन पुढे गेला. मग परत आला. पावलांची अनिश्चित हालचाल आणि मग दारावरच्या नॉकरच्या दोन थापा. आम्हाला तसंच बसून रहायची खूणा करत होम्स उठला. बाहेरच्या हॉलमधे अंधार होता. दाराच्या फटीतून एक प्रकाशाचा बिंदू आत आला. त्याने बाहेरचं दार उघडलं. एक काळी आकृती त्याच्या शेजारून आत शिरली. होम्सने दार लावून घेतलं. "इकडून या" होम्सच आवाज आला आणि पुढच्याच क्षणी आमचं सावज आमच्या समोर होतं. होम्स त्याच्या पाठीमागेच होता. जेंव्हा त्या माण्साने एक किंकाळी फोडून मागे वळायला सुरुवात केली तेंव्हा होम्सने त्याची गचांडी धरली आणि त्याला पुन्हा खोलीत लोटलं. त्या माणासाला तोल सावरायला जेवढा वेळ लागला तेवढ्या वेळात होम्सने दार बंद केलं आणि बंद दाराला आपली पाठ टेकवून तो उभा राहिला. त्या माणसाने होम्सकडे डोळे वटारून पाहिलं, तो अडखळला आणि जमिनीवर कोसळला. त्या धक्क्याने त्याची मोठी कड असलेली हॅट जमिनीवर पडली आणि फिक्या रंगाची लांब दाढी असणारा कर्नल व्हॅलेंटाईन वॉल्टर यांचा देखणा चेहरा प्रकट झाला.
होम्सने आश्चर्याने एक शीळ घातली.
"वॉटसन, मी शुद्ध मूर्ख आहे असं या वेळी तू खुशाल लिहू शकतोस. आपली यांच्याशी गाठ पडेल असं मला मुळीच वाटलं नव्हतं..."
"कोण आहे हा" - मायक्रॉफ्ट .
"पाणबुडी विभागाचे प्रमुख ,कैलासवासी सर जेम्स वॉल्टर यांचा धाकटा भाऊ. आता मला दिसतंय सगळं एकमेकाला कसं जोडलंय ते. मला वाटतं याचा जबाब घ्यायचं काम तुम्ही माझ्यावरच सोपवावं..."
आम्ही त्याला उचलून सोफ्यावर ठेवलं. तो शुद्धीवर आला, उठून बसला. त्याच्या चेहऱ्यावर अतिशय घाबरलेले भाव होते. एकूणच तो फार शुद्धीत नसावा असं वाटत होतं.
"हे सगळं काय आहे? मी तर मि. ऑबरस्टीनना भेटायला आलो होतो..."
"आम्हाला सगळं कळलेलं आहे कर्नल वॉल्टर.. एखादा इंग्लिश माणूस असं काही कसं करू शकतो हे मी कधीच समजू शकणार नाही. पण मि. ऑबरस्टीनबरोबरचे तुमचे संबंध आणि तुमचा पत्रव्यवहार आम्हाला ठाऊक आहे. शिवाय कडोगन वेस्टचा मृत्यू कसा झाला हेही आम्हाला माहीत आहे. आता निदान माझ्या काही प्रश्नांची सुधेपणाने उत्तरं द्या जी फक्त तुमच्याकडूनच मिळू शकतात..."
एक उसासा सोडून त्याने आपल्या ओंजळीत तोंड लपवलं.बराच वेळ तो काही न बोलता बसून होता.
"आम्हाला बऱ्याच गोष्टी समजल्या आहेत. तुम्हाला पैशांची गरज होती. तुम्ही तुमच्या भावाकडच्या किल्ल्यांचे ठसे घेतलेत. तुम्ही ऑबर्स्टीनच्या संपर्कात होतात आणि तो तुम्हाला डेली टेलिग्राफमधून उत्तरं देत होता. आम्हाला हेही माहिती आहे की सोमवारी संध्याकाळी धुक्यातून तुम्ही शस्त्रागारापाशी गेला होतात पण कडोगन वेस्टने तुम्हाला पाहिलं आणि तुमचा पाठलाग केला. त्याला काही कारणाने आधीपासूनच तुमचा संशय आला होता. त्याने तुम्हाला पानं चोरताना पाहिलं पण तो तुमच्या चोरीबद्दल कोणाला सांगू शकला नाही कारण अशी शक्यता होती की तुम्ही तुमच्या भावाकडे न्यायला म्हणून ते कागद घेतले होतेत. एखाद्या आदर्श नागरिकाप्रमाणे - होय तो आदर्श नागरिकच होता..., त्याने तुमचा पाठलाग केला आणि एक क्षणभरही तुमचा माग न सोडता तो या घरापाशी येऊन पोहोचला. त्याने जेंव्हा तुमच्या हेतूमधे अडथळा आणला तेंव्हा तुम्ही त्याच्या रक्ताने आपले हात रंगवून घेतलेत.
"नाही. नाही देवाशप्पथ सांगतो मी हे केलं नाही"
"मग आम्हाला सांगा की कडोगन वेस्टचा मृत्यू कसा झाला? त्याच्या मृत्यूनंतर तुम्ही त्याला एका भुयारी रेल्वेगाडीच्या टपावर ठेवून दिलंत."
"सांगतो. सांगतो. ही गोष्ट मी केली. मी कबूल करतो. स्टॉक एक्सचेंज मधे मला बरंच देणं होतं. मला पैशांची अतिशय निकड होती. ऑबर्स्टीनने मला पाच हजार पौंड देऊ केले. ते मिळाले नसते तर मी धुळीला मिळालो असतो. पण खुनाच्या प्रकरणात मात्र मी तुमच्याइतकाच निर्दोष आहे हो..."
"काय काय झालं ते नीट सांगा आम्हाला..."
"तुम्ही म्हणालात ते खरं आहे. त्याला माझा संशय आला होता आणि त्याने माझा पाठलाग केला. पण मी इथे दारापाशी पोहोचेपर्यंत मला या सगळ्याची काहीच कल्पना नव्हती. धुकं फारच दाट होतं आणि मला तीन यार्डांच्या पलिकडे काहीही दिसत नव्हतं. मी दोनदा दार वाजवलं आणि ऑबरस्टीन दार उघडायला आला. कडोगन वेस्ट अचानक मधे घुसला आणि आम्हाला ती पानं कशाला हवी आहेत याचा जाब विचारायला त्याने सुरुवात केली. ऑबरस्टीनच्या खिशात नेहमी एक शस्त्र असे. (कप्पाळ माझं! life preserver म्हणजे काय म्हणणार पण?) कडोगन वेस्ट आमच्या मागोमाग आत घुसला आणि ऑबरस्टीनने त्याच्या डोक्यावर वार केला. तो वार प्राणघातक ठरला आणि पाच मिनिटांच्या आत कडोगन वेस्टने प्राण सोडला. आम्हाला काय करावं काही सुचेना. तेवढ्यात ऑबरस्टीनच्या डोक्यात ही कल्पना आली. त्याच्या घराच्या मागच्या भागात रेल्वेगाड्या थांबायच्या. त्याने माझ्याकडच्या पानांपैकी तीन पानं निवडली. ती पानं सगळ्यात महत्त्वाची असल्यामुळे तो ती ठेवून घेणार होता. मी त्याला म्हटलंसुद्धा की तू ती ठेवू शकत नाहीस. उद्या सकाळी जर ती सापडली नाहीत तर वूलविचमधे हलकल्लोळ माजेल. पण तो म्हणाला की ती इतकी किचकट आहेत की ती उतरवून घेणं वेळेच्या आत पूर्ण होणंच शक्य नाही. मी त्याला सांगितलं की सगळी पानं एकत्रितपणे आजच्या आज जागेवर परत जायला हवीत. मग तो म्हणाला आपण असं करू, ही तीन पानं मी ठेवून घेतो आणि उरलेली सात पानं आपण या माणसाच्या खिशात ठेवू या. जेंव्हा हे सगळं प्रकरण उघडकीला येईल तेंव्हा सगळा संशय त्याच्यावरच जाईल. मलाही यातून बाहेर पडायचा दुसरा मार्ग दिसेना. एक गाडी तिथे थांबेपर्यंत साधारण अर्धा तास आम्हाला वाट पहावी लागली. धुकं इतकं होतं की काहीच दिसत नव्हतं. आम्हाला वेस्टचं प्रेत गाडीच्या टपावर ठेवायला काहीच त्रास झाला नाही. माझ्यापुरतं हे प्रकरण इथेच संपलं होतं. "
"आणि तुमच्या भावाबद्दल काय सांगाल?"
"तो कधी बोलला नाही पण त्याने एकदा मला त्याच्या किल्ल्या पाहताना पकडलं होतं. त्याला माझा संशय आला असणार. त्याच्या डोळ्यात तसे भाव दिसत होते. त्यानंतर तो कधीच मान ताठ ठेवून वावरू शकला नाही... " खोलीत एकदम शांतता पसरली. मग मायक्रॉफ्ट म्हणाला,
"झाला प्रकार निस्तरायला तुम्ही मदत करू शकता का? त्याने तुमची शिक्षा कमी होईल आणि कदाचित तुमची सदसद्विवेकबुद्धी तुम्हाला कमी त्रास देईल..."
"मी काय करू शकतो?"
"ती पानं घेऊन ऑबरस्टीन कुठे गेला आहे?"
"मला माहीत नाही..."
"त्याने तुम्हाला काही पत्ता नाही दिला का?"
"तो म्हणाला होता की पॅरिसमधल्या दु लूव्र हॉटेलच्या पत्त्यावर पाठवलेली पत्र त्याला पोचतील म्हणून..."
"तसं असेल तर तुम्ही नक्कीच मदत करू शकाल..." होम्स म्हणाला.
"तुम्ही काय सांगाल ते मी करीन. मला या माणसाबद्दल काहीच दयामाया वाटत नाही. त्याने माझा सत्यानाश केला आहे..."
"हा घ्या कागद आणि हे घ्या पेन. इथे बसा आणि मी सांगतो तसं पत्र लिहा. नंतर त्या पाकिटावर तुम्हाला सांगितलेला पत्ता लिहा.
हं लिहा --"

सर,

आपल्यात झालेल्या व्यवहारानंतर तुमच्या असं लक्षात आलंच असेल की एक महत्त्वाचा भाग अजूनही माझ्याकडे आहे. या भागाची आकृती मिळवण्यासाठी मला बरेच प्रयास पडले आहेत त्यामुळे तुम्ही मला पाचशे पौंड जादा द्यायला हवेत. माझा पोस्ट खात्यावर विश्वास नाही आणि नोटा किंवा सोनं सोडून मी दुसरं काहीच स्वीकारणार नाही. जर मी तुम्हाला भेटायला तिकडे आलो तर अशा वेळी मी देशाबाहेर गेल्यामुळे इथे बरीच बोंबाबोंब होईल. म्हणून तुम्हीच शनिवारी दुपारी बारा वाजता चेरिंग क्रॉस हॉटेलच्या स्मोकिंग रूममधे मला येऊन भेटा. लक्षात ठेवा, फक्त खऱ्या ब्रिटिश नोटा किंवा सोनं.


"ठीक आहे. जर हे पत्र आपल्या माशाला जाळ्यात पकडू शकलं नाही तर मला खूप आश्चर्य वाटेल."

---आणि त्या पत्राने आमचा मासा पकडला! एखाद्या देशाचा छुपा इतिहास खऱ्या इतिहासापेक्षा किती रंजक असतो नाही! आपल्याकडची माहिती पूर्ण करून आयुष्यातली महत्त्वाची कामगिरी पार पाडायला आतुर असलेला ऑबरस्टीन सहजपणे जाळ्यात सापडला आणि पंधरा वर्षांसाठी गजाआड झाला. त्याच्या बॅगेत ब्रूस पार्टिंग्टन पाणबुडीचे ते अमूल्य प्लॅन्स होते. त्याने साऱ्या युरोपभरातील नौदलांशी त्यांच्या लिलावासाठी बोलणी केली होती.
तुरुंगवासातील दुसऱ्याच वर्षी कर्नल वॉल्टर देवाघरी गेले. होम्स नेहेमीप्रमाणे उत्साहाने आपल्या मोनोग्राफमधे डोकं घालून बसला. त्या मोनोग्राफबद्दलची त्याची मतं छापून त्याने जवळच्या व्यक्तींना दिली आणि त्यांच्या मंडळातील लोकांचं असं ठाम मत आहे की त्या क्षेत्रात होम्स हा सर्वश्रेष्ठ आहे. काही दिवसांनंतर मला माझ्या असं ऐकण्यात आलं की होम्सने विंडसरला एक अख्खा दिवस घालवला. परत येताना त्याच्याकडे एक अमूल्य अशी पाचूची टाय पिन होती. मी जेंव्हा त्याला विचारलं की ती पिन त्याने कुठून विकत घेतली तेंव्हा तो म्हणाला की त्याने केलेल्या एका कामगिरीबद्दल एका बाईसहेबांकडून त्याला ती बक्षीस मिळाली होती. तो जरी याहून जास्त काही बोलला नाही तरी त्या बाईसाहेबांचं नाव ओळखायला मला काहीच प्रयास पडले नाहीत. आणि ती पाचूची पिन त्याला नेहेमीच ब्रूस पार्टिंग्टन प्लॅन्स च्या प्रकरणाची आठवण करून देत राहील यात काहीच शंका नाही....

--अदिती